278
murid bo’lgani aytilmasdan, “Sada Shayx” singari g’azallarigina o’rganildi.
Otoiyida shunday bayt bor:
Oxir damagar arz kil imon desalar men:
“Imonim o’shal mox degumdur dogi o’gum”
Bayt mazmuni ilgari shunday tushuntirilgan: shoir lirik qaxramoniga o’lim oldidan
imon keltir desalar, imonni real borlikdagi maxbuba deb o’ylar emish. Bunday, sharx XV asr
shoiriga tuxmatdan boshka narsa emas.
Aslida-chi shoir oxir dam imon keltir desa, imonim Ollox deb o’lmoqda.
Istiqlol badiy adabiyotni asl xolicha o’rgaiashga imkon berdi. Endi adabiyotni “Qur'on”,
“Xadis” g’oyalari, tasavvuf ta'limotiga bog’lab o’rganish: zarur.
qar bar davr adabiyotining yetakchi xususiyatlari buladi. X-X II asr adabiyotida
didaktika yetakchi xususiyat bo’lsa, jadid adabiyot asosida ma'ryafatparvarlik yetakchi
xususiyadir.
XIV-XVI asr adabyotinin g yetakchi xususiyatlari kuyidagilardan iborat.
I. Dunyoviy adabiyotning yo’zaga kelishi.
Davr ijodkorlari o’z
asarlarida Olloxni, janaatni, qurlarni kuylash bilan birga real
borlikdagi maxbubani kuylash ham kuchayib bordi. Dunyoviyo adabiyot deyilganda real
dunyo muammolari, go’zalliklarini tasvirlashni tushunamiz.
II. O’zbek adabiyotining boshqa qalklar adabiyoti bilan aloqasining kuchayishi.
Amir Temur yurShilari Xalqlar o’rtasidagi munosabalarni
ancha taranglashtirilgan
bo’lsa-da, ular o’rtasidegi iktisodiy, aloqalar davom eta berdi. Ayniksa bu yerda o’zbek-
tojik, o’zbek-ozor adabiy aloqalari kuchaydi.
O’zbek va tojiklarning aralash yashashi, tojik adabiyotining boy ananalari bu
ikki adabiyotining o’rtasidagi aloqalarini kuchaytirildi. Bu davr O’zbek Shoirlari Tojik
adabiyoti
ustozlari: Rudakiy, Firdavsiy, Xofiz Sa'diylar asarlarini o’qib, adbiyogga kirib keldilar.
Ular o’z asarlarida Tojik adabiyoti ananalarini davom ettirdilar.
Adabiy aloqalar ikki xil
ko’rinishda davom etdi.
1. Fors-Tojik adabiyoti vakillari asarlarini turkiy tilga tarjima kilish orkli
Sayfi Saroyi Sa'diyning “Tushspsoj” asarini, Lutfiy
Sh. Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asarini, Navoiy Jomiyning 40 ruboyiga
joylagan She'rlarini Turkiy tilga tarjim qildi.
2.
O’zbek va Tojik adabiyot vakillarining bevosita munosabati
Bu munosabatning go’zal namunasi Jomiy va Navoiy aloqalaridir. Bu ikki buyo’q
ijodkorlar munosabati o’zbek va Tojik adabiyoti aloqalarini yanada kuchaytirda. O’zbek va
Tojik munosabatlari hamisha sillik kecha bermadi. Navoiy va Binoiy munosabatlari tilga
munosabat doirasida boshlangan bo’lsa-da, okibat, siyosat ko’rashga aylanib ketdi.
O’zbek - ozor adabiy aloqalari. Bu aloqa negizida Nizomiy va uning “Hamsa” si
turada. Nizomiy “Hamsa” sining yaratilishi Shark adabiyotida hamsachilik an'anasining
yuzaga keltirdi. Har-bir Shoir “ Hamsa” yozish orzusi bilan yashadi.
Haydar Xorazmiy Nizomiyning “Maxzan-ul asror” Asarini qutb “Xisrav va
Shirin” dostonini turkiy tilga tarjima qildi. Navoiy esa Nizomiydan kolishmydigan “Hamsa”
yaratib, O’zbek va ozor adabiy aloqalarida o’ziga hos, saxifa yaratdi.
3. Yozma adabiyot bilan xalq og’zaki ijodi aloqalari kuchayda.
Folklordagi
syujetlar, timsollar, tasvir vositalari yozma adabiyotda keng qo’llana
boshladi.
Folklorddgya “Guldursun”, “Layli va Majnun”, “Farxod va Shirin” kabi syujetlar
Sayfi Saroyi , Navoiy singari ijodkorlar asarlarida tasvirlaydi.
Falklordagi devlar,
jinlar, parilar singari timsollar yozma adabiyoda keng ishlatildi.
Otaiy yozadi:
279
Endi bildim rost ermish balki ko’rdim ko’z bila
Ulki derlar suv qizini gox-gox ko’zga ko’rinur.
Xalq maqollari, matallari iboralari yozma adabiyotda ko’plab ishlatildi. Bu borada
Lutfiy lirikasi diqqatga loyiqdir.
Uning: Oyoqinga to’shar har laxza gesu misrali g’azalni xalq matallari asosiga
qurilgan.
5. Eski o’zbek tili adabiy til sifatida shakllandi. Navoiy davrigacha adabiy til fors-Tojik
tili bo’lib,
badiy adabiyot asosan, ana Shu tilda yaratilar edi. Garchand Navoiy tojik tildagi
She'rlarini yodlab adabiyotga kirib kelgan bo’lsa-da, turkiy tilida devon tortib bergan bo’lsa-da
tojik tilida. hofiz, Jomiylardan qolishmaydigan sh'orlar bitta bo’lsa-da, turkiy til jozibasni
tushinib yetgach uning mavqeyini tiklashga bel, bog’ladi.
Navoiyning turkiy til ifoda imkoniyatlari katta ekanini ham ilmiy jixatidan ham
amaliy jixatdan isbotlab berdi. Navoiy “Muhammat-ul lugatayn” asarida turkiy tilni fors-tojik
tilidan ustun ekanini
ilmiy jixatan isbotlasa, “Xazoyin-ul maoniy” devont, “Xazisa” kabi
asarlari bilan turkiy til ulug’ligini amaliy jixatdan isbot etdi.
Husayin Bayqaroning Shirlarini Turkiy tilda ijad qilishda da'vat etuvchi maxsus
farmon chiqarishi uning davlat va batiy ijod tiliga aylanganini isbot etadi.
6. O’zbek mumtoz adabiyoti o’zining eng yo’qsak cho’qqisiga ko’tarildi.
Bu davr adabiyotida Navoiyning payda bo’lishi davr adabiyotini eng yo’qsak cho’qqiga
ko’tardi. Sepmaxsullikda, serqirralikda Navoiyga tenglashadigan ijodkor kamdir.
Navoiy o’zbek adabiyotini g’oyaviy-badiy jixatdan, mavzu va janr jixatdan timsollar
tizimi yuqsakka ko’tardi.
Davr adabiyotida quyidagi ijodkorlar hayoti va ijodi o’rganildi. Rabg’ziy, Sayfi Saroiy,
Xorazmiy, Amiriy, Qutb “Yusuf va Zulayxo” dostoni, Otoiy,
Sakkokiy, Lutfiy, “Gul va
Navro’z” dostoni, Navoiy, Bobur, Muhammad Solix, Xoja Majlisiy.
Adabiyotlar:
1.
N.M.Mallaev. o’zbek adabiyoti tarixi.T.1965 yil.
2.
O’zbek adabiyoti tarixi. V-jildlik, I-jild.T.1971 yil.
3.
J.Sharipov.O’zbekistonda tarjima tarixidan.T 1965 yil.
4.
B.Jalilov. meros va ixlos. Andijon.1995 yil.
Tayanch iboralar:
1.
Davr adabiyoti xususiyatlari
2.
Dunyoviy adabiyot.
3.
Yozma adabiyot va folklor.
4.
Adabiy aloqalar.
5.
Eski o’zbek tilining adabiy tilga aylanishi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
