O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi z. M. Bobur nomidagi andijon davlat universiteti

 
O’qituvchi 
 
Ahmad  Yugnakiy ijodi 
R Ye J A : 
      1. Ahmad    Yugnakiy  -  o`zbek    didaktik   adabiyoti  namoyandasi. 
      2. Shoirning hayoti va ijodini o`rganish tarixi. 
3." Hibatul - haqoyik"  dostoni,dostondagi muhim qarashlar. 
 
      4. Dostonning tuzilishi va  badiiy  qimmati. 
      5. Asarning  til  hususiyatlari,  shoir  ijodining  turkiy  xalqlar adabiyoti rivojidagi o`rni. 
 
    Ahmad        Yugnakiy            iste'dodli      shoir      va    donishmand  murabbiydir.    Undan    saqlanib  
qolgan    yagona   adabiy   meros "Hibat-ul-haqoyiq"  badiiy so`z san'ati va adabiy tilning juda 
qimmatli hamda nodir  yodgorligidir. 
    Ahmad  Yugnakiyning    hayoti    va    faoliyati    haqida  nihoyatda  oz  ma'lumot  saqlanib  qolgan. 
Uning hayot yillari, ijtimoiy turmushi va   boshqalar   ma'lum  emas.  "Hibat-ul-haqoyiq"  ning  
ayrim  misralari  va    uning    nushalariga    boshqalar    tomonidan    yozilgan  shoirning    hayoti  va 
faoliyati haqidagi so`zlar,  bir oz bo`lsa ham tasavvur hosil qilishga imkon beradi. 
    "Hibat-ul-haqoyiq"  ning    matnida    kitobning    yozilgan  yili,  joyi,    hatto  nomi  ham 
ko`rsatilmaydi.  Faqat bir baytda shoir  o`z nomini tilga oladi: 
               Adib Ahmad ayttim adab-pand so`zim, 

---

 
160 
               So`zim shunda qolur borur bu o`zum. 
     "Adib  Ahmad"  so`zlari    adiblik-shoirlik    Ahmad    Yugnakiyning  asosiy      mashg`uloti,   
kasbkori   bo`lganidan   dalolat  beradi. 
Dostonning  bir  nusxasidagi  Arslonxo`ja  Tarxon  (XV    asr    temuriy  amaldorlaridan)  qaydlarida 
quyidagi ma'lumot bor. 
    Bu  qaydlarda    shoirning    nomi    Adib    Ahmad,    otasining    oti  Mahmud    vatani    Yugnak  ,  
kitobning  nomi  "Hibat-ul-haqoyiq" («Haqiqatlar armug`oni») ekani ma'lum bo`ladi. 
    Ahmad Yugnakiy    haqidagi    ma'lumotlar    bizga ("Hibat-ul-haqoiq") dostoni muallifning 
yashagan davrini  tahmin qilishga imkon beradi. 
    Birinchi  jahon    urushi    boshlarida    turk    olimi    Najib      Osim  Istambuldagi  Ayo-Sufiya 
masjidining  kutubxonasida  mo`g`ul  tilidagi  rasoil  (risolalar)  to`plamiga  kiritilgan  bir  
qo`lyozmani    topdi.  Qulyozma  turkiy  tildabo`lib,  u  mo`g`ilcha  xatlar  to`plamiga    yangilik 
kiritgan  ekan.  Topilgan  qo`lyozma  ham  ilm  ahliga  ma'lum  bo`lmagan  Ahmad    Yugnakiyning  
"Hibat-ul-haqoyiq"  dostoni  bo`lib  chiqdi. 
Qo`lyozma  hijriy  884  yilning  7  zulqa'da  oyida  (1480    yilning    30  yanvarida)    Istambulda  
Abdurazzoq    baxshi    tomonidan  ko`chirilgan  bo`lib,    kitob  XV  asrda  uyg`ur    yozuvi    bilan  
ko`chirilgan    matnga  misralardan    keyin    arabcha  transkriptsiyada  va  fors-tojik  tilida  ayrim 
izohlar ham beriladi.  Keyinchalik dostonning yana  
bir  necha nusxasi, jumladan 1444-45 yillarda ko`chirilgan nusxasi topildi. 
    Najib  Osim  "Hibat-ul-haqoyiq"  ning  1480  yil  nusxasi    asosida  usmonli  turk  tiliga  qilingan 
tarjimasi  bilan  birga  nashr  etadi.    Unga  so`z  boshi  yozdi,    ayrim    sharhlar    berdi,  kichik 
grammatik  ocherk  va  lug`at  tuzdi.    Turk  olimi  Rashid  Rahmat  Arat  1915  yilda  "Hibat-ul-
haqoyiq" ning  yangi  qiyosiy  nashrini ommalashtirdi. 
    Sharqshunos  olimlaridan  Ye.E.Bertels,    S.Ye.Malov  va  boshqalar  "Hibat-ul-haqoyiq"    ni  
o`rganish  va uni  yoritishda unumli xizmat qildi.  (Chunonchi, Ye.E.Bertels dostonni atroflicha 
tahlil etib, 1945  yilda  ToshDU  ilmiy to`plamida katta bir maqola bostirgan edi. 
    "Hibat-ul-haqoyiq" ning  1480  yilgi  nusxasida dostonning  yozilgan yili haqida biror ishorat 
yo`q.    Ahmad  Yugnakiy    dostonni  Dod  sipahsolar  degan  shaxsga  bag`ishlaydi.Biroq,  bu 
shaxsning kimligi va  qachon  o`tgani  ham  qat'iy  aniqlangan emas. Shularga ko`ra dostonning 
yozilgan  davrini  faqat  uning  tili  va  uslubiga    qarab    tahmin    qilish    mumkin.    "Hibat-ul-
haqoyiq"da arxaik  elementlar  "Qutadg`u  bilik"  dagiga  nisbatan bir muncha kamroq,  arabcha, 
fors-tojikcha so`zlar esa ko`proq ishlatiladi. Bu "Hibat-ul-haqoyiq"  "Qutadg`u  bilik"  dan  bir 
muncha  keyin,  XII  asrning  oxirlari  yoki  XIII    asrning    boshlarida    yaratilgan,    deb  taxmin 
qilishga imkon beradi. 
    Dostonning  tuzilishi:    "Hibat-ul-haqoyiq"    ning      1480  yilda    ko`chirilgan    nusxasidagi 
noma'lum  shaxs  tomonidan  yozilgan  qaydda  dostonning  14  bobdan  iborat  ekani  aytilgan    edi.  
Biroq "Hibat-ul-haqoyiq"  o`sha  1480  yilda  ko`chirilgan  nusxasi  235 baytdan  iborat  bo`lib,  
u    11    bobdan    tashkil    topgan.    Kotib  Abdurazzoq      Baxshi      dostonni      uning      biror   
qisqartirilgan  variantidan  ko`chirgan  yoki  uning  3  bobi  boshqa    boblarga    kirib  ketgan  bo`lishi 
mumkin.    Dostonning  birinchi  bobi    (1-10    baytlar)    xudoga,    ikkinchi  bobi    (11-19    baytlar) 
payg`ambar va to`rt halifaga bag`ishlangan. 
Uchinchi    bob    (20-33    baytlar)    Dod-Sipahsolarga      bag`ishlanadi.  Aftidan,  Dod-Sipahsolar 
zamonasining  yirik  amaldorlaridan  biri  bo`lgan,    chunki  doston  muallifi  uni  bir  necha  o`rinda 
"Shohim"  deb  ataydi.      Shoir      bu      bobda      Dod-Sipahsolarning    fuqaroparvar,  sahovatli  va 
adolatli  kishi  deb  madh  qiladi.    Uni  dengiz,  o`zini  esa    bu    dengizga  faqat  tomchilar  hadya 
etuvchi  bulutga  o`xshatadi.  To`rtinchi  bob  (34-35  baytlar)  kitobning  yozilishi    sababi    haqida 
bo`lib,    shoir  uni  Dod-Sipohsolarga  bir  yodgorlik  sifatida  taqdim  qilgani  va  bu  bilan  o`z 
hayrixohligini  ifodalamoqchi  bo`lganini ta'kidlaydi (173 betda). 
    Dostonning  3-4  boblari  Ahmad  Yugnakiyning  Dod-Sipahsolardan  in'om      va      ehson   
kutganini  ravshan  ko`rsatadi.  Dostonning dastlabki to`rt bobi uning muqaddima qismi bo`lib,  
asosiy    qism  beshinchi    bobdan    boshlanadi.    Boblar    maxsus    sarlavhalar  bilan  berilib,    5-8 
boblar nav nomi bilan atalgan va maxsus  sira raqamlari bilan berilgan. 

---

 
161 
    Beshinchi  bob  (40-62  baytlar)  bilim  maqtovi  va    johillikning  zararligi,    oltinchi    bob  (63-86 
baytlar) til  odobiga,   yettinchi  bob  sahiylik   va   bahillikka,  to`qqizinchi  va  o`ninchi   boblar 
(176-226 baytlar) turli xil masalalarga bag`ishlangan bo`lib,  o`n birinchi bob (227-235  baytlar)  
kitobning  xotimasidir.  Avtor xotimada kitobxonga murojaat qiladi. 
Ilm va ma'rifat masalalari 
    Ahmad Yugnakiy  O`rta  Osiyo  ilm- fanning yirik o`choqlaridan biri bo`lib,  olamshumul fan 
arbobolarini  yetishtirgan  bir    davrda  yashadi.  U    tasavvuf  adabiyotining  namoyandalari  singari 
insonning ilmiy faoliyati va  qobiliyatini  ulug`laydi,  mutafakkirlar  kabi din-shariat  ilmparvar 
ekanligini ardoqlaydi. 
Balki u Yusuf Xos Hojib kabi ilm-fanni  yoqlaydi.  Doston  Ahmad Yugnakiyning  XII  asrning 
donishmand  ma'rifatparvari  va  ilmning  jarchisi    sifatida    gavdalantiradi.    Shoir    olim    bilan  
johilni  bir-biriga    qarama-qarshi    qo`yadi.    Olim    ilm    bilan  baxt-saodat  yo`lini  topsa,  johil 
nodonligi tufayli ko`rgu-liklarga  giriftor bo`ladi. 
    Ahmad  Yugnakiyning    bu    mulohazalari    shubhasiz      progressiv  ahamiyatga    ega.    Biroq    u  
baxtni  ilm  va  baxtsizlikni  johillik  bilan    bog`lab,    feodal-klerikal    muhitning    ijtimoiy-siyosiy 
qarama-qarshiliklarini   anglash,   farq   qilib   tashlash  darajasiga ko`tarila  olmaydi.   Reaktsion  
johil    guruhlarni    ilm-fanga    va  ilm-fan  ahliga  qarshi  vahshiyona  kurashini    tanqid  qilmadi. 
Nodonlik  feodal-klerikal  jamiyat  ko`pchilikni    ilm-ma'rifat    boyliklaridan  mahrum  qilganini 
tushunmadi. 
    Ahloq    -  odob  masalalari  :    "Hibat-ul-haqoyiq"    didaktik  doston        bo`lib,      ahloq-odob   
masalalari      undagi      ko`pchilik  boblarning  tematik  asosini    tashkil    etadi.    Shoir    til    odobi, 
saxiylik,    bahillik,    kamtorlik,    ezgulik    va    boshqalar  haqida  xuddi  Yusuf  Xos  Hojib    kabi  
zamonasining  peshqadam  murabbiysi sifatida fikr yuritib, kishilarga o`git beradi. 
    Shunday  qilib,    Ahmad      Yugnakiy      zamonasining      progressiv  donishmandi    va  
murabbiysidir.  Bu  jihatdan  Yusuf Xos Hojibga qaraganda ancha ilgarilab ketgan edi.  Biroq u 
Yusuf    Xos    Hojib  kabi,    ahloqning  ijtimoiy-sinfiy  mohiyatini,  yaramas  hislatlarini  tug`dirgan 
manbalarini,  tuzatish  choralarini  din  va  shariatdan izladi. 
    Din  va  shariat  haqida:    Ahmad  Yugnakiy  Islom  dinini  e'tirof  qiladi  va  uni  ideallashtiradi. 
Dostonning  dastlabki  misralarini  xudoga,    Muhammad  payg`ambar    va    to`rt    halifaga    atab,  
qur'on  oyatlarini  keltiradi.    Shoirning  diniy  xurofiy  tushunchalari  doston  muqaddimasi  bilan 
chegaralanib  qolmaydi,   balki  u  boblardagi  ayrim  masalalarning  mohiyatiga  singib   borib,  
shoirning fikr mulohazalaridagi ziddiyatlarni chuqurlashtiradi. Yo`qsil va qashshoq kishilarning   
turmushiga      achinib,      himmatsiz    davlatmandlarni  qoralab,    ularni  muruvvatli  va  marhamatli 
bo`lishga undaydi.   Shoir boylik va qashshoqlikni  xudoning "amr-irodasi",  "taqdiri  azal" bilan 
bog`laydi. 
    "Hibat-ul-  haqoyiq"        dagi        taraqqiyparvar      progressiv  qarashlar  bilan    reaktsion  
tushunchalar  o`rtasidagi  kurash  faqat Ahmad  Yugnakiyning  dunyoqarashidagi  ziddiyatlar va 
uning  ichki  dramasi  bo`lmay,  balki  birinchi  navbatda    doston    yaratilgan    davr  qarama-
qarshiliklarining in'tisosidir.  Doston Ahmad Yugnakiyning mana shu qarama-qarshiliklar  bilan  
yashaganini,  uning  reaktsion qarash   va  tushunchalarini  butunlay  uloqtirib  tashlashga  ojiz 
bo`lganini,  lekin   shunga  qaramay,   ilm-ma'rifat   va    yaxshi hulq-odobning jarchisi ekanini 
ko`rsatadi. 
     Dostonning badiiy hususiyatlari.    "Hibat-ul-haqoyiq" muallifi  biror  voqeani,  sarguzashtni  
hikoya  qilish  vazifasini  emas,    balki  ilm-ma'rifat,    ahloq  -  odob    va    boshqa    masalalar  haqida  
mulohaza  yuritib,  kishilarga  o`git berish vazifasini o`z oldiga qo`yadi.  Doston didaktik  doston  
bo`lib,    bu  uning    badiiy  xususiyatlari    va    uslubini    belgilaydi.    Balki    dostonda  voqea,  syujet 
bo`lmasa ham,  uning boblari  mazmuni  va  mohiyati  bilan o`zaro  uzviy  bog`lanib,  bir butun 
kompozitsion ko`rilishni   vujudga keltiradi. Avtor dostonning boblarida turli xil ob'ekt, hislat va   
tushunchalarni   muqoyasa   qilish   va   ularni   bir-biriga qarama-qarshi qo`yish asosida  ulardan  
har    birining    o`ziga    xos  ijobiy    yoki  salbiy  tomonini  ochadi.    Yaxshilarni  e'tirof  va  targ`ib 
qiladi,  yomonlarni qoralaydi va rad  etadi.  Dostonning  lirik qahramoni    -   Ahmad   Yugnakiy   
qiyofasida,      bir      tomondan  ma'rifatparvar    va    xalqchil    kishini,    ikkinchi      tomondan      esa 

---

 
162 
"taqdirga"    ko`nikuvchi  kishini  va  ular  o`rtasida  ziddiyatlar  davom  etganini  ko`ramiz.    Ahmad 
Yugnakiy badiiy til  vositalari,  xalq maqollari  va ta'birlarini qo`llash orqali asarning badiiyligini 
hiyla oshirishga muvaffaq bo`lgan. 
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar 
Ahmad Yugnakiyning didaktik adabiyot namoyandasi ekanini so`zlang. 
Ahmad Yugnakiyning «Hibbatul-haqoyiq» dostonida qanday masalalar qo`yilgan? 
«Hibbatul-haqqoyiq»  dostonidagi  haqiqat,  ma'rifat,  shariat  va  tariqat  masalalari  qanday 
yoritilgan? 
Shoir ijodining tasavvufga munosabati qanday? 
Tayanch iboralar. 
       1.Ahmad Yugnakiy ijodi. 
       2.Ahmad Yugnakiyning didaktikasi. 
       3."Hibat-ul-Haqoyiq". 
       4."Hibat-ul-Haqoyiq"ning boblari. 
       5."Hibat-ul-Haqoyiq"ning mazmuni. 
       6."Hibat-ul-Haqoyiq"ning g`oyasi. 
       7."Hibat-ul-Haqoyiq"ning nusxalari. 
 
           F O Y D A L A N I L G A N   A D A B I Yo T L A R : 
 
    1.  Qadimiy  hikmatlar.  Toshkent,  1987 y. 414-428 betlar. 
    2. Mallaev  N.M.  O`zbek adabiyoti tarixi.  I kitob, Toshkent, 
       1976 y. 130-160 betlar. 
    3. O`zbek adabiyoti tarixi.  I tom, Toshkent,  1978 y. 131-140 
       betlar. 
    4. Mahmudov K.  Ahmad Yugnakiyning "Hibat-ul-haqoyiq" asari haqida. Toshkent, 1972 y.