I jtim o iy -s iy o s iy
Turli taq iq la r va c h ju sian lik n in g o m m a-
so h a la r d a g i y a n g i
viy ra v ish d a q a t'iy in tiz o m o 'rn a tilish ig a
y o 'n a lish la r
q a ra m a sd a n , u n g a q arsh i m u x o lifa t h am
o 'sib b o rd i. C h u n o n c h i, bu d a v r d a Xo
G y u n (1569-1618)ning "X on Gil D o n h a q id a q issa" n o m li asari
p a y d o b o 'ld i. U n d a x u d d i R obin G u d n i esg a so la d ig a n oliyjanob
q aro q ch i q a h ra m o n Y uldo e rta k la r o roliga tu sh ib q o lad i va u y e rd a
o 'z p o d sh o lig ig a aso s soladi. Bu d a v rd a h atto k i n eo k o n fu tsiy ch i-
lik ich id a h a m g 'a la y o n la r b o 'lib tu rg a n . M u sta h k a m e 'tiq o d li Son
Si R yo ld an farq q ilg an Li I Xan Von C h in (1682-1750)ning izd o sh i
b o 'lib , " q o n u n la rn i o 'z g a rtiris h " g 'o y a sin i ilg ari su rg a n . U n in g fik-
richa, q o n u n la r a n c h a esk irg a n , q a d im g i X itoy q o n u n la ri aso sid a
y a ra tilg a n i bois m a z k u r q o n u n la rn i o 'z g a rtirish kerak.
C hju sian lik k a q arsh i yangi o q im la r p a y d o b o 'ld i. M asalan , Xan
ta 'lim i m a k ta b i vakillari Yun Xyu (1617-1680) va Pa к Se D an (1629-
1703)lar rad etib b o 'lm a y d ig a n n u fu z li C h ju Sini m u m to z m a tn -
lar izohlo v ch isi deb , u n in g m a tn la ri to 'g 'r id a n - to 'g 'r i X an sulolasi
d a v rig a b o rib taqalish i h a q id a fikr b ild irish g a n . O 'z in in g b id 'a td a n
ib o rat q a ra sh la ri orq ali Yun Xyu joniga q a sd q ilg a n b o 'lsa, P ak Se
D an esa C hju Siga q ilgan tu h m a ti u c h u n u n in g a sa rla ri yoqilib, o 'z i
s u rg u n q ilinadi.
C h ju sia n lik k a a n c h a k a tta za rb a b e rg a n "an iq ilm " ta ra fd o ri -
sirxak m ak tab id ir. " H a q iq a tg a y etish u c h u n a n iq d alilla r a sisid a h a
ra k a t" nom li sh io rg a ega b o 'lg a n sirx ak c h ila r sxolastik chjusianlik
va b o sh q a xildagi b id 'atlarg a, irim -sirim la rg a ish o n ish n i ta n q id qi-
lish ad i. T anqidiy tahlil aso sid a m a m la k a tn in g b u d a v rd a g i g 'o y asi
u n i za m o n a v iy la sh tirish b o 'lg an .
"S irxak" g 'o y a sin in g y etak c h ila ri Li Su G v an (1563-1627), Xan
Рек K yom (1552-1615) va Kim Yu к (1580-1658)lar ed i. Li Su G van
K o rey an in g xalq aro alo q alari ta ra fd o ri b o 'lg a n b o 'lsa, Kim Yu к
Xan Рек K yom b ila n b irg a lik d a g u ru c h so lig 'i h a q id a g i q o n u n n in g
m u alliflari h iso b lan ad i.
Lyu Xen Von (Pange, 1622-1673) esa Sirxak m ak tab in in g asosc-
hisidir. U n in g fikricha, b arch a n a rsa d a isbot va dalillarga asoslanish
lozim . M az k u r talablarni m istika va d in q o n d ira olm aydi. C hjusian-
la rd a n farqli ra v ish d a u la r jam iy atd ag i m u a m m o la r yechim ini o 'z
u ru g 'd o sh la ri m anfaati y o 'lid a hal qilishga u rin g an lar, Lyu Xen Von
V I B ob. C h O S O N S U L O L A S I. 2 §. S o 'n g g i C h o s o n
8 5
boshchiligidagi h a ra k a t u c h u n ijtim oiy m u n o sab atlarn i o 'z g artirish
m asalasi tu ra r edi. P ange islohotlari loyihasi q u y id ag ilarn i o 'z ic-
hig a olgan: 1) y erla m i u m u m la sh tirish va u larn i shom o n lar, b u d -
d a v iy ro h ib lar va g ey sh a la rd an istisno h o ld a ten g taqsim lash; 2)
"k v ago" im tih o n lar alm ash in u v i tizim ini tav siy alar aso sid a yo'lga
qo 'y ish ; 3) b arch a u c h u n b ir xil sh aro it yaratish, tab aq a larg a bo'lish
va qulchilikni tugatish; 4) h u k u m a t tuzilishi b o ra sid a g i islohotlarni
o 'tk a z ish va qirollik oilasi b y u d jetin i q ay d etib borish; 5) h ay o tg a fan
y u tu q la rin i joriy etish; 6) inson h u q u q la rin i h u rm a t qilish, jazolarni
erkinlashtirish, q iy n o q larn i taqiqlash; 7) to v a r-p u l m u n o sa b a tla rin i
rivojlantirish (erkin sav d o -so tiq , so liq lam i to 'la sh va e 'tiro z lar u c
h u n m ab lag 'lar); 8) y ag o n a soliq tizim iga kirish va h.k.
S irxak ta 'lim o tin in g yirik n a m o y a n d a la rid a n b iri Li Ik (1682-
1764) h iso b la n a d i. Li Ik Y evropa ilm ini o 'z la sh tirg a n lig i bilan
m a s h h u r b o 'lg a n . H atto , K o rey a y ak k a la n ib q o lg a n XVIII a srd a
h a m d u n y o h a q id a g i ta s a v v u rla r m a v ju d bo 'lib , Li Ik Y erning y u -
m aloqligi, u n in g ay lan ish i, Yer, O y va Q u y o sh hajm i va u la rn in g
to rtish u v n u q ta si h a m d a O y Q u y o sh k ab i y o ritish i h a q id a bu d a v r
u c h u n in q ilo b iy k o 'rin is h d a g i fikrlarni ilgari su rg a n . Li Ik tu rli ta-
b iiy ofatlar, x u su sa n , y e r q im irla sh i, toshq in lar, b o 'ro n , h a v o haro -
rati o 'z g a rish i b o ra sid a ilm iy q a ra sh la rin i b ild irg an .
Li Ik fikricha, m a m la k a tn in g q a s h sh o q la sh u v in in g oltita saba-
bi b o 'lg an : 1) k re p o s tn o y qullik; 2) ta b a q a la n ish tizim i; 3) "k v ag o "
tizim i; 4) se h rg a rlik va b id 'at; h u n a r m a n d la rn in g z e b -z iy n a t b u -
y u m la rig a m a x su s ix tiso slash u v i; 5) ro h ib la rn in g tek in x o 'rlig i; 6)
m e h n a tg a m u n o sib b o 'lm a g a n h a q to 'lan ish i.
Pukxak y o 'n a lish i ("S him ol fan i") ta ra fd o rla ri - Xon D e Yen
(Tam xon, 1731-1783), P ak C hi Von (1737-1805), P ak C h e G a (1750-
1805) va C h o n Yak D en (1762-1836)lar sirx a k istla r ta s a rru fid a bo 'l-
g anlar. B a'zi h o la tla rd a esa u la rn i sirxaklam m g b ir ta rm o g 'i d eb
h a m h iso b lash g an .
Xon D e Yen X itoyga b o 'y s u n is h g a q a rsh i ch iq q an . U rn u m a n ,
o lim la r ch ju sian lik ta 'lim o tig a q a rsh i ch iq ish g an . U la rn in g fikricha,
fan a n iq b ilim la rg a aso slan ish i lozim . Xon D e Yen h u d d i avv alg i
ta ra fd o rla ri k ab i y e rla m i b a ra v a r taq sim la sh n i, y er so lig 'i esa o lin
g a n h o siln in g 1/10 q ism id a n o sh ib k etm aslig in i tak lif q ilgan. M u-
tafak k irlar, m a m la k a t riv o jlan m aslig in in g sa b a b la rid a n b iri - b u
86
VI B ob. C h O S O N S U L O L A S I. 2 §. S o 'n g g i C h o s o n
y a n b a n la r m e h n a tin in g q a d rsiz la n ish i, d e b b ilganlar. U la r m e h n a t
m ajb u riy atin i joriy q ilish va m e h n a t q ilish d a n b o 'y n to v la g a n la rn i
n a s l-n a s a b id a n qati n a z a r jazo la sh n i talab qilg an . B u n d a n tash q ari,
u la rn in g fikricha, "u d e h q o n yoki sa v d o g a r o 'g 'li b o 'lis h id a n qati
n azar, kim ki q o b iliy at va bilim sohibi b o 'lsa, m a m la k a tn i b o sh q a-
rish im k o n iy a tig a ega b o 'lm o g 'i lozim , a g a r k im n in g d ir iq tid o ri va
fa n g a qiziq ish i b o 'lm a sa , garchi u b irin c h i v a z ir o 'g 'li b o 'lsa h am ,
q o ra m e h n a tn i b ajarish i lozim . S hu b ila n b irg a, Xo De Yen b a rc h a
iq tid o rli b o la la ru c h u n bilim o lish y a ra tish n i tak lif qiladi.
Pak C hi Von (Yenam, 1737-1805) h a m ch ju sian lik n i ta n q id qilib,
u n i h a y o td a n u z o q la sh g a n , "n a slsiz o 'z b ila rm o n " d e b ta n q id qildi
va xorij y u tu q la rin i o 'rg a n ib , joriy etish g a d a 'v a t qiladi. U q adi-
m iy a tn i chju sian lik k a o 'x sh a b g 'o y a v iy la sh tirish g a q a rsh i chiqadi.
O 'z g a ru v c h a n h a y o tg a oid sav o llarg a q a d im g i m a n tla r javob b e ra
o lm ay d i. Yangi d u n y o y an g i q a ra sh la rn i ta la b etadi.
Y erning te n g taq sim la n ish i to 'g 'ris id a g i sav o lg a javob b e ra r
ek an , P ak C hi Von, y e r b a rc h a d a v rla rd a h a m h u k m d o r q o 'lid a
b o 'lm a g a n , sh u bois " u q a n d a y qilib va k im n in g m u lk i b o 'lish ig a
e'tib o r berishi lozim ?" d e g a n savolni o 'rta g a q o 'y d i. O lim la r yer-
d a n fo y d a la n ish n i ch eklash, h a r b ir kish i n a d e l olish h u q u q ig a
ega b o 'lish i, lekin u n in g h ajm i ch e k la n ish i lo zim d e g a n q a ra s h la r
ni ilgari su rd ilar. A ynan sh u ta rz d a b o sh q a la rn in g y erla rin i bosib
olishga b a rh a m b e rila d i va h ec h kim q o n u n d a g id a n o rtiq c h a y er
ga eg a lik qila o lm ay d i.
P ak C hi Von ja m iy a tn in g tab a q a v iy tizim in i jid d iy ta n q id q ildi
va "o liy jan o b " va " q a ra m " ta rz d a b o 'lin ish n i b e k o r q ilish ni talab
qildi. U "o liy jan o b " o q su y a k la rn i " q a ro q c h ila r" va u la rn in g o d o b i-
ni " q a ro q c h ila r ax lo q i" d e b atad i. P ak C hi Von "Y anban to 'g 'ris id a g i
q issa " d a sa v d o g a r q a n d a y qilib x o n a v a y ro n b o 'lg a n y a n b a n d a n
sh ajarasin i sotib o lganligi, lekin u y a n b a n q a n d a y qilib x o n a v a y ro n
b o 'lg a n lig in i eshitib, u n v o n d a n v oz k e c h g an lig in i ta 'rifla d i. "Y an
b an b o 'lish q aro q ch i b o 'lish b ilan b a ro b a rd ir" , d e g a n ed i u.
P ak C hi Von g 'o y a la ri u n in g s h o g ird i P ak C he G a (1750-1805)
to m o n id a n riv o jlan tirild i. P ak C h e G a - xorij tajrib asin i o 'z la sh tirish
ta ra fd o ri b o 'lg a n . S hu b o is u d e n g iz sa v d o sin i riv o jla n tirish d a jon-
bozlik k o 'rsa tg a n . O lim la r "k v ag o " tizim i, g eo m an tiy a, fol ochish
va b a s h o ra t q ilish kabi ta b a q a la n ish tizim in i ta n q id qildilar.
V I B ob. C h O S O N S U L O L A S I. 2 §. S o 'n g g i C h o s o n
8 7
Do'stlaringiz bilan baham: |