O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti



Download 1,96 Mb.
Pdf ko'rish
bet57/185
Sana31.07.2021
Hajmi1,96 Mb.
#133854
1   ...   53   54   55   56   57   58   59   60   ...   185
Bog'liq
arxeologiya asoslari (2)

Ashel davri (bundan 700-150-120 ming yil muqaddam). Ashel davrida yangi 
tosh  quroli  –  qo’l  chopqilari  (ручные  рубила)  va  teshgichlar  (кливера)  paydo 
bo’lgan.  Bu  davr  qurollari  olduvay  qurollariga  nisbatan  katta  bo’lib,  35  sm  gacha 
bo’lgan.  
Ashel davrida odamlar ovchilikka qulay muqim joyga o’rnashib, tosh qurollar 
yasaladigan  maxsus  “ustaxonalar”  tashkil  etishgan.  Bu  davrda  olov  kashf  etilib, 
odamlar  gorlarda  yashab,  o’zlarini  yovvoyi  hayvonlardan  himoya  qilishga  sharoit 
yarata  boshlaganlar.  Jinslar  o’rasida  taqsimot  vujudga  kela  boshlagan:  erkaklar 
ovchilik  bilan,  ayollar  esa  “uyda”  olovni  saqlash,  bolalarga  va  qariyalarga 
g’amxo’rlik ko’rsatishgan.   
Mustye  davri  –  asheldan  keyingi,  xronologik  jihatdan  muzlikning  riss 
bosqichiga  muvofiq  keladigan  davrdir.  Bu  bosqich  bir  necha  10  ming  yillar  davom 
etgan bo’lib, taxminan 40 ming yillar burun tugagan va u Frantsiyadagi Must’e g’or-
makoni nomi bilan atalgan. 
Mustye  madaniyati  –  neandertal  odamlar  hayoti,  faoliyati,  maishiy 
munosabatlarining aks etishidir. Bu davrda neandertallar keng territoriyaga yoyilgan, 
tabiat  bilan  ilk  paleolit  odamlariga  nisbatan  faolroq  munosabatga  kirishgan.  Tabiiy 
sharoit sovub, Yevropa, Osiyo, Amerika shimoliy viloyatlarining katta qismini ulkan 
muzliklar  qoplagan.  Sharqiy  Yevropa  hududlariga  ham  muz  qatlamlari  siljigan 
(uning  markaziy  Skandinaviya  bo’lgan)  va  qalinligi  2  km.ni  tashkil  etgan.  Hatto 
must’e bosqichida O’rta va G’arbiy Sibirni ulkan muzlik qatlami qoplagan. Shimoli-
sharqda  esa  markazi  Chukotka  bo’lgan  muzlik  qoplagan.  Umuman,  million  km
2
  ni 
muz qoplab, bu joy inson faoliyat ko’rsata olmaydigan hududga aylangan. 
Mustye  davrida  –  mamontlar,  shimol  bug’ilari  va  boshqa  hayvonlar  keng 
tarqalgan.  Muzlikning  siljishi  natijasida  ob-havoning  sovushi  qadimgi  odamlarni 
tabiiy  sharoitga  moslashishiga  turtki  bo’ladi.  Qadimgi  odamlar  tabiatning  dahshatli 
sinovi  (sovug’i)  ga  chidash  uchun  yashash  zaruriyatining  turli  formalarini  topishga 
harakat  qiladi.  Bu  harakat  (sovuqdan  saqlanish,  kiyim  kiyish,  ehtiyojni  qondirish) 
natijasida insoniyat o’z taraqqiyotida hal qiluvchi asosiy qadamlardan birini tashladi.  
Insonning  rivojlanish  jarayonida  ongning  taraqqiy  etishi  asosiy  hal  qiluvchi 
omillardan biridir. Mustye davrida yashagan va antropogenez jarayonida 2 chi asosiy 
hal  qiluvchi  bosqich  hisoblangan  –  neandertallar  dunyoni  bilish,  tabiat  to’g’risida, 
undagi  o’zgarishlar  va  real  voqealarcha  munosabat  borasida  ma’lum  fikrga  kela 
boshladi.  O’z  faoliyati  davomida  bilimga  ega  bo’lish  va  fikrlash  ko’nikmalarini 


sekin-asta  egallanishi  odamni  (insonni)  rivojlantiradi.  Natijada  tabiatdagi 
voqealarning  sehrli  tuyulishi  ta’sirida  dastlabki  diniy  tasavvurlar  paydo  bo’ladi. 
Ya’ni  hayratlanish,  o’zgarishlarni  sehr  sifatida  idrok  etilishi  murdalarni  ko’mish  – 
chuqur  kovlash,  murda  yoniga  uning  qurollarini  quyilishi  va  hakozolar  «narigi 
dunyo» yoki ruh haqidagi tushunchalarni paydo bo’lganligidan dalolat beradi.  
Mustye  davrida  tabiatning  keskin  o’zgarishi  odamlar  faoliyatida,  hayotida 
katta  muammolarni  keltirib  chiqardi.  Avvalgi  issiq  iqlim  o’rniga  muz  sovug’i  - 
havoning  keskin  o’zgarishi  yashash  zaruratini  qiyinlashtirdi.  Ko’plab  odamlar 
sovuqdan  qirilib  ketadi.  Tabiat  bilan  kurashib,  mol  terilaridan  kiyimlar  tikib,  ochiq 
manzilgohlardan  baland  g’orlarga  joylashgan  odamlar  jon  saqlab  yangi  sharoitga 
ko’nika boshlagan. 
G’orlarga  joylashgan  odamlarni  uzoq  vaqt  kollektiv  mehnat  faoliyati  bog’lab 
kelgan.  Ularning  asosiy  xo’jalik  mashg’uloti  –  ovchilik  bo’lib,  u  ehtiyojni 
qondirishdagi asosiga aylandi. Odamlarning birgalikda yashashi va uning zaruriyatga 
aylanishi  («kollektivda»  yoki  g’or  ichida)  ichki  maishiy  munosabatlarni 
shakllanishiga olib keladi.  
Mustye  bosqichi  ibtidoiy  jamiyat  ishlab  chiqaruvchi  kuchlari  rivojlanishida 
katta ahamiyat kasb etadi. Chunki bu davrda o’zining ishlab chiqarish funktsiyalariga 
ko’ra  turli  tuman  bo’lgan  tosh  qurollar  paydo  bo’ladi.  Hozirgi  kunda  must’e 
madaniyat qurollarining 60 turi topib o’rganilgan. Chaqmoqtosh qurollar yasashning 
yangi texnikasi must’e davrida keng yoyildi. Qurollar yasashning yangi usuli yorma 
texnika  deb  ataladi.  Bu  usul  orqali  tosh  qurolning  bosh  tomoni  urib  uchirilib,  tekis 
maydonga  hosil  qilinadi.  U  zarb  maydonchasi  deb  ataladi.  Shunday  maydoncha 
hosil  bo’lgandan  keyin  uning  chetlaridan  avvalgi  texnika  usuli  vositasi  bilan  hosil 
qilish mumkin bo’lmagan yupqa tosh parchalarini birin-ketin uchirib olishga imkon 
tug’ilgan. Tosh parrakchalar uchirib olinib bo’lgach, nihoyat tosh bo’lagidan boshqa 
uchirib bo’lmaydigan, tashqarisi tarashlangan o’zak qolgan. Bu o’zak nukleus bo’lib, 
urib  uchirish  uchun  ishlatiladigan  yaxlit  tosh  esa  ushatgich  deb  atalgan.  Mustye 
uchun ikki asosiy qurol turi: o’tkir uchli qurollar va tarashlagichlar xarakterli bo’lib, 
ular  uch  burchakli  plastinkalardan  yasalgan;  bu  plastinkalar  yangi  sindirish 
texnikasini qo’llanib, disk (gardish) shaklidagi nukleuslarga (yadro) otboynik (tosh) 
bilan urib hosil qilingan. Qisqa va keng qurollar tayyorlangan. O’tkir uchli qurolning 
asosiy ishni bajaradigan qismi-o’tkir cho’qqisi, tarashlagichning asosiy qismi esa uch 
burchakli  plastinkaning  yoysimon  tagidir.  Must’e  davrida  shakli  jihatdan 
tarashlagichga  o’xshab  ketadigan  bo’lsa  ham,  lekin  ishni  bajaradigan  chetidagi 
chuqurchasi  bilan  farq  qiladigan  o’roq  randa  paydo  bo’lgan.  Bu  asbob  bilan 
randalashgan,  po’stloqni  shilib  olishgan.  Qurollar  ko’pincha  chetlari  o’tkir,  yupqa 
bo’laklarga  yorilishi  mumkin  bo’lgan  qattiq  chaqmoqtoshdan  yasalgan.  Tabiatda 
chaqmoqtosh  keng  tarqalgan.  So’nggi  must’eda  ahyon-ahyonda  istisno  tariqasida 
suyakdan qurollar yasala boshlagan. Eng qadimgi odamlar har narsani eyaveradigan 
bo’lganlar:  o’simliklardan  tayyorlangan  va  go’shtli  ovqatlar  iste’mol  qilgan. 
Odamzodning tongida o’simlik oziq-ovqatlar ko’proq iste’mol qilingan bo’lsa kerak. 
Odamlar  bunday  oziq-ovqatni  tabiatdan  tayyor  shaklda  olishgan.  Ular  o’simlik 
ildizlarini, mevalarini, zamburug’larni iste’mol qilgan. 


Demak, mustye o’ziga xos arxeologik bosqich bo’lib, u miloddan avvalgi 100-
40  ming  yilliklarni  o’z  ichiga  olib,  kishilik  madaniyati  rivojlanishida  katta 
ahamiyatga ega bo’lgan. 
Mustye  davriga  kelib  inson  tashqi  qiyofasida  jiddiy  o’zgarishlar  ro’y  bera 
boshlagan.  Arxantroplar  paleoantroplarga  (neandertallar)  aylanib,  ba‘zi  maymunga 
xos belgilar saqlanib qolgan bo’lsa-da, ularning fikrlash doirasi kengayib, nutq paydo 
bo’la boshlagan.  
Mustye  davrida  tosh  qurollarga  ishlov  berishning  o’ziga  xos  texnologiyasi 
vujudga  kelgan.  Nukleuslarda  zarb  maydonchasi  juda aniq  olinganligi aniq  seziladi. 
Birgina  zarb  bilan  toshning  yuqori  qismi  sindirib  olingan  va  natijada  zarb 
maydonchasi  hosil  qilingan.  Natijada  toshning  chetlaridan  turli  ko’rinishdagi 
uchrindilarni olish imkoni tug’ilgan. Bunday nukleuslardan ko’pincha uchrindi hosil 
qilingan.  
Mustye davri tosh qurollariga ishlov berish texnologiyasiga e‘tibor qaratadigan 
bo’lsak,  inson  ongi  va  tafakkurining  o’sishi  natijasida  tosh  qurollarning  keraksiz, 
ishlatishda halaqit beradigan joylari olib tashlangan, ya‘ni tarashlangan.  
Mustye  davriga  kelib  tosh  qurollarning  asosiy  shakllari  –  uchrindi  pichoq  va 
qirg’ichlar paydo bo’lgan. Uchrindi pichoq kesishga ishlatilib, ov quroli hisoblangan. 
Qirg’ich esa asosan xo’jalik quroli bo’lib, teriga ishlov berishda ishlatilgan. Shu bilan 
birga  qo’l  chopqilari  ham  saqlanib  qolgan.  Umuman  olgandi  mustye  davrida  tosh 
qurollarning 60 ga yaqin turi mavjud bo’lgan. 
Tosh qurollar bilan birga suyakdan yasalgan qurollar ham alohida ahamiyatga 
ega.  Suyakdan  qilingan  qurollarni  o’rganish  jarayonida  odamlar  ularni  oddiygina 
sindirish  yoki  u  yoq,  bu  yog’ini  yo’nish  bilan  cheklanganlar.  Chunki  suyaklarga 
ishlov  berayotganda  ularning  hammasi  ham  qovurg’a  yoki  kurak  suyagi  singari 
egiluvchan,  elastik  xususiyatga  ega  bo’lmagan  yoki  ushlab  turib  yo’nishga 
moslashmagan.  Tosh  davriga  taalluqli  suyak  qurollari  asosan  jag’  suyagidan,  qoziq 
tishlar,  mamont  va  fillarning  tishlari,  suyaklari,  shoxli  hayvonlarning  shoxlaridan 
yasalgan.  
Suyakdan  tosh  qurollari  yasalishi  jarayonida  ularga  tosh  qurollar  bilan  ishlov 
berilgan.  Suyakni  ma‘lum  bir  shaklga  kiritish  uchun  200  gr  yoki  500  gr 
chaqmoqtoshdan foydalanilgan. Tosh bilan urib sindirilgan suyakning tig’li tarafidan 
pichoq  yoki  bigiz  sifatida  ishlatilgan.  Mamont  yoki  filning  yon  tishlariga  ishlov 
berish yoki uni sindirish ancha mehnat va kuchni talab etgan.  
Mustye  yodgorliklari  Markaziy  Osiyo  hududlarida  keng  o’rganilgan.  Mustye 
yodgorliklarini  o’rganish  1938  yildan  boshlagan  bo’lib,  hozirgi  kunda  Markaziy 

Download 1,96 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   53   54   55   56   57   58   59   60   ...   185




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish