Abuzalova M

                
                                                        LEKSEMALAR 
 
 
                               O`ZGARUVCHILAR+       O`ZGARMASLAR 0  
               sonlanuvchi-ot,                                    ko`makchi, bog'lovchi, yuklama, 
              darajalanuvchi-sifat,                             ravish, undov, so`z-gap.     
              tartiblanuvchi-son,               
              nisbatlanuvchi-fe‟l                
  
      Ushbu  tasnifdan    ishora    so`zlar  va  taqlidlar  o`rin  olmagan.  Chunki  
olmoshlarga    o`zlari    ishora  qilib  kela  oladigan  barcha  leksema  guruhlarining 
morfologik  kategoriyalari  ham,  sintaktik  vazifalari  ham  xosdir.  Bu  isbot  talab 
qilmas  holatdir:  ot-olmoshlar  son  kategoryasiga    (kim-kimlar);  fe‟l-olmoshlar 
nisbat  kategoriyasiga  (shunday  qilishdi);  son-olmoshlar:  tartib  kategoryasiga 
(necha  -  nehanchi);  sifat-olmoshlar  daraja    kategoriyasiga  (shunday-shundayroq) 
ega.  Taqlidlarning      esa      o`ziga        xos        tasniflovchi    morfologik    kategoriyasi 
yo`q.    Biroq  ular  o`zgarmas  so`zlar  ham  emas.  Taqlidlarning    morfologik  
kategoriyalarga  ega  bo`lishi ularning gapda  qanday  bo`lak  bo`lib  kelishi bilan 
bog'liq.  Professor  H.Ne‟matov  o`zining  "Функциональная  морфология 
тюркоязычных  памятников  XI  –  XII  веков"  nomli  kitobida  taqlidlarda 
leksemalarning ajralmagan "embrion - diffus  holati" o`z  aksini topganligini qayd 
etadi  [3,192;].      
Leksemalarning  sintaktik  tasnifida,  asosan,  ularning  nutqda  boshqa  leksemalar 
bilan    bog`lana    olish    yoki  bog'lana  olmasligi,  gap    bo`lagi  bo`lib    kela      olishi   
yoki      kela  olmasligi      kabi  xususiyatlar  o`z      aksini    topadi.   Sintaktik  tasnifga  
ko`ra leksemalarni uch tipga ajratamiz: 
     1. Gap bo`lib keladiganlar – undov, modal, tasdiq va inkor, taklif  so`z – gaplar. 
     2.Gap  bo`lagi  bolib  keladiganlar  –  hamma  mustaqil  so`zlar–fe‟l,  ot,  sifat,  son, 
ravish, taqlidlar, ishora so`z – olmoshlar. 
     3.Sintaktik aloqa vositasi bo`lib keladiganlar–ko`makchi, bog'lovchi, yuklama. 
     So`z-gaplar  nutqda    boshqa  so`zlar  bilan  sintaktik  aloqaga  kirishmaydi,  o`zi 
mustaqil gap bo`lib kela  olish  qobiliyatiga ega,  ya‟ni ajralish xususiyatiga ega. 
Mustaqil va yordamchi so`zlar esa   bog'lanish  xususiyatiga  ega  bo`lib,  bulardan 
yordamchilar  gapda  alohida  bo`lak  bo`lib  kela  olmaydi,  ammo  sintaktik  jihatdan 
bog'lash vazifasini bajaradi. Mustaqil so`zlar esa mustaqil ravishda "muchalanadi",  
ya'ni  gap  bo`lagi bo`lib  keladi. 
     Bizningcha,  quyidagi  jadvalda  leksemalarning  serqirralik  xususiyatini,  ya‟ni   
ularning  ma‟noviy,  sintaktik,  morfologik belgilarini umumlashtirish mumkin: