Microsoft Word jahon dinlari услубий doc

mutakallimlar  deb ataladi va ilk namoyandalari - al-Ash’ariy (873-935), Maturidiy (944 

yilla vafot etgan) islom aqidalarini ijodiy tafsir etishga karshi chiqqanlar. Mutakallimlar 

musulmon ruhoniylarining an’anaviy davomchilari tomonidan tanqidga uchraganlar. 

Mutakallimlar barcha narsa va hodisalar asosida Olloh irodasi yotgakligini ta’kidlaydilar. 

Ular, jumladan, Qur’oni karimning yaratilishiga oid ayrim fikrlarni ham olg’a suradilar. 

Qur’oni karimniig ilohiy kelib chiqishi to’g’risidagi g’oyani himoya qilib, muqaddas 

kitobni emas, balki uni ifoda etuvchi harflarni, siyoh va qog’oznigina inson tomonidan 

yaratilgan deb hisoblaydilar. 

Mutakkalimlarga qarama-qarshi mu’taziliylar (arabchada - ajralib chiqqanlar, 

uzoqlashganlar degan ma’nolarni anglatadi) oqimi VIII asrda yuzaga kelgan. Oqimga 

Vosil ibn Ato (699-748) asos solgan. Uning a’zolari falsafa va mantiqning metod va 

tushunchalarini ilohiyotga tadbiq etib, mistikaga qarshi chiqqanlar, Qur’on va sunnatni 

aql-idrokka mos talqin etish hamda islomga ratsionalistik elementlarni kiritish tarafdorlari 

bo’lganlar. Mu’taziliylar ta’limoti VIII asrning birinchi yarmida rasmiy e’tiqod sifatida 

qabul qilingan. VIII asrning o’rtalaridan boshlab ortodoksal e’tiqod tarafdorlarining 

hokimiyatda ustunlikni qo’lga kiritganliklari sababli, bu oqim taqiqlangan va ta’qib 

qilingan. U xukumat tomonidan to’xtovsiz taqib qilinganligi sababli O’rta Sharqda XI—

XII asrlarda, Markaziy Osiyoda ХSh—XIV asrlarga kelib yo’q bo’lib ketgan. Mazkur 

oqimning mintaqadagi so’nggi vakillaridan biri — Zamahshariydir.

32

 

Islom dinida mistik va tarkidunyochilik g’oyasiga asoslangan sufizm  oqimi ham 

mavjud bo’lib, u taxminan VIII asrda arab mamlakatlarida vujudga kelgan. Uning keng 

yoyilishi XI asrga to’g’ri keladi. Sufizmning (arabchada – jun, qo’pol jun kiyim, jun 

kiyim kiyib yuruvchi degan ma’nolarni anglatadi) asosiy g’oyasi barcha 

musulmonlarning Olloh oldida tengligi to’g’risidagi aqidaga asoslanadi. Sufiylar 

odamlarni halol pok bo’lishga, kasb xunar egallab o’z mehnati bilan yashashga, 

boshqalarning mehnatidan foydalanmaslikka, tenglik va ijtimoiy adolat qoidalariga 

amal qilishga da’vat etadilar. 

Sufizm ta’limotida buddizm va neoplatonizm elementlari ham mavjud bo’lib, ular 

sufizmning panteistik ta’limotida yaqqol ko’rinadi. Panteizmning mohiyati shundaki, 

unda barcha narsa va hodisalar jonli hisoblanib, Olloh irodasining ifodasi deb ta’kidlanadi. 

Sufiylarning asosiy g’oyasiga ko’ra, kishi bu dunyodagi faoliyatini faqat bir maqsadga 

— Olloh bilan uyg’unlashishga, birlashishga safarbar etmog’i

 

lozim. Ilohiy haqiqatga kishi 

asta-sekin, bosqichma-bosqich erishadi. 

Islom dinining asosiy yo’nalishlari va oqimlari xususida to’xtalganda undagi ikki 

asosiy tamoyil yoki yo’nalish hakida gapirmaslik mumkin emas. U islom dini paydo 

bo’lganidan buyon o’tgan 1400 yillik ijtimoiy taraqqiyot davomida shakllangan. Shu 

                                           

32

 Ўрта Осиё халқлари ҳурфикрлилиги тарихидан. Т., 1990. 36-37 бетлар. 

---

 

71

o’tgan davr mobaynida insoniyat feodalizmdan kapitalizmgacha, bozor 

munosabatlari shakllangan davrlargacha teokratik davlatdan respublika, prezidentlik 

boshqaruviga asoslangan davlat tuzilishigacha bo’lgan tarixiy bosqichlarni bosib 

o’tgan. Islomdagi bu ikki yo’nalish fanda traditsionalizm va modernizm nomi 

bilan mashhur.