Педагогик компетентликнинг тузилиши ва мазмуни

Нафас олиш организмга ҳаѐт бағишловчи физиологик функ-
цияни бажариш билан бирга нутқнинг энергия базаси ҳам 
ҳисобланади. 
Инсоннинг кундалик ҳаѐтидаги нутқ асосан диалог шаклида 
бўлади. Касбий фаолиятни ташкил этиш, айниқса, дарс жараѐнида 
ўқитувчи узоқ сўзлайди. Бу эса янги мавзуни тушунтириш, маъ-
руза ўқиш билан боғлиқ. Шу боис ўқитувчи нутқли нафас олиш 
турлари билан таниш бўлиши, тўғри нафас олиши зарур (20-расм): 
 
 
20-расм. Нафас олиш техникасининг асосий турлари
(Т. Қудратов) 
Бундай нафас олиш
пастки қовурғалар, 
диафрагма ишти-
рокида нафас олиш 
саналади. Бунда кўк-
рак қафаси ва кифтлар 
кўтарилмайди 
Бундай нафас
олганда ўрта 
қовурғалар, биқин 
ҳаракатга келади, 
яъни улар кенгаяди 
Нафас кўкракнинг
юқори қисмида олиниб,
кифтлар кўтарилади;
бундай нафас олиш за-
рарли; у кишини тез чар-
чатади; меъѐрида сўз-
лашга имкон бермайди 
Турлари 
Кифтда
нафас олиш 
Кўкрак-қорин
орқали нафас 
олиш 
Аралаш
нафас олиш 
Нутқли (ѐки товушли) нафас олиш (фонацион, юнон. “phono” –
товуш) – нафаснинг нутқ жараѐнидаги олиниши
Нутқ техникаси – нутқни тингловчи ѐки ўқувчига
етказишда қўлланиладиган воситалар мажмуи
62

---

Агар ўқитувчи нафас олиш техникасини яхши эгалламаган 
бўлса, унда педагогик фаолият жараѐнида узоқ сўзлаш оқибатида 
томир уришининг тезлашуви, юзнинг қизариб кетиши, нафас 
қисилиши рўй беради.
Нутқнинг ҳосил бўлишида товушлар ҳам муҳим ўрин тутади. 
Товуш қуйидаги хусусиятларга эга (21-расм): 
21-расм. Товушга хос хусусиятлар 
Ўқитувчи нутқини ташкил этишда д и к ц и я ҳам алоҳида 
ўрин тутади. 
Талаффузнинг аниқлиги ўқитувчи нутқининг тушунарли 
бўлишига ѐрдам беради, шунингдек, ўқувчилар томонидан тўғри 
тушунилишини таъминлайди. Талаффуз қанчалик аниқ бўлса, 
айтилаѐтган сўз, ифодаланаѐтган бўғин ва товушлар шунчалик 
тиниқ, ѐрқин ифодаланади. Товуш нутқ аппаратининг барча 
аъзолари (лаблар, жағ, тишлар, юмшоқ ва қаттиқ танглай, кичик 
тил, кекирдак, томоқ орқа девори, товуш найчалари)нинг 
биргаликда унумли ишлашига боғлиқ. Тил, лаблар, юмшоқ
танглай, кичик тил ва пастки жағ нутқда фаол иштирок этади. Шу