Axborot tizimlari nazariy asoslari magistratura mutaxassisliklari uchun o

Web-texnologiyaga  asoslangan  «mijoz-server»  arxitekturasi.  Web-
texnologiyaga  ko„ra,  serverning  ishchi  stantsiyasida  bajarilishini 
vizuallashuvchi  va  navigatsiya  dasturi  (Web-navigator,  Web-brauzer) 
yordamida  hujjatlar  joylashtiriladi.  Texnologiyada  gipermurojaat  tizimi 
mavjud. 
Sun’iy tafakkur texnologiyasi 
Kompyuter  texnologiyalarining  rivojlanishi  bilan  axborot  tizimi 
tushunchasi  ma‟nosi  ham  o„zgardi.  Zamonaviy  axborot  tizimi  –  bu 
axborotning  hayot  jarayonini  ta‟minlashga  yo„naltirilgan  axborot 
texnologiyalari to„plami bo„lib, o„z ichiga uchta asosiy jarayonni oladi: 
ma‟lumotlarga  ishlov  berish,  axborotni  boshqarish  va  bilimlarni 
boshqarish. 
Prof.  Pospelovning  ta‟rifiga  ko„ra,  quyidagi  asosiy  funksiyalar 
bajarilsa, tizim intellektual deyiladi: 
 tizimni o„rab turgan muhit haqida bilimlarni to„plash, ularning 
paragmatik nuqtai nazardan foydaliligini baholash, yangi 
bilimlarni olish jarayonlarini amalga oshirish, avvalgi 
ma‟lumotlarni yangi ma‟lumotlar bilan taqqoslash; 
 mantiqiy xulosalar natijasida bilimlarni to„ldirish va o„z 
faoliyatini mantiqiy loyihalash; 
 inson bilan inson tiliga yaqin tilda muloqot qilish va o„rab turgan 
olamni bilish uchun inson qo„llaydigan kanallardan axborot qabul 
qilish, xotirada saqlanayotgan bilimlar asosida foydalanuvchiga 
yordam ko„rsatish, o„zi uchun yoki inson (foydalanuvchi) iltimosi 
bilan o„zining faoliyati tushunchalarini shakllantirish. 
Sanab o„tilgan funksiyalarni bilimlarni taqdim etish va ularga ishlov 
berish, fikrlash va muloqot qilish funksiyalari deb qarash mumkin. 
Majburiy  tashkil  etuvchilardan  tashqari,  aniq  tizimda  qo„llanilish 
sohasi va yechilayotgan masalalarga qarab, bu funksiyalar turli darajada 
bajarilishi mumkin. Bu tizimning individualligini ifodalaydi. 
Intellektual 
tizimlarni 
kiritilayotgan 
funksiyalarni 
amalga 
oshiruvchi  tashkil  etuvchilarni  to„plashiga  qarab,  quyidagi  asosiy 
turlarga ajratish mumkin: 
 axborot qidiruv intellektual tizimlari; 
 tadqiqot tizimlari; 
 mantiqiy-hisob tizimlari; gibrid tadqiqot tizimlar. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
94 
 
Axborot  qidiruv  intellektual  tizimlari  muammoga  yo„naltirilgan 
(faktografik) berilganlar bazasi bilan, tabiiy tilga nisbatan grammatik va 
leksik  chegaralangan,  muloqot  qilish  tizimlari  hisoblanadi.  Bunday 
tizimlar  uchun  bilimlar  omboridan  tashqari,  muammo  sohasida 
bilimlarni  taqdim  etishning  semantik  modelini  amalga  oshiruvchi 
lingvistik protsessordan foydalanish xarakterlidir. 
Tadqiqot  tizimlari,  hozirgi  kunda,  intellektual  tizimning  jadal 
rivojlanayotgan  sinflaridan  biri  hisoblanadi.  Bu  tizimlar,  birinchi 
navbatda,  ilm-fan  va  texnikaning  matematika  kam  formallashgan 
sohalarida  rivojlana  boshladi.  Masalan,  sport,  tibbiyot,  geologiya, 
biologiya va boshqalar. 
Mantiqiy-hisob  tizimlari  masalalarning  boshlang„ich  ma‟lumotlari 
matematik  modellarining  murakkabligidan  qat‟iy  nazar,  boshqaruv  va 
loyihalash  masalalarini  yechish  imkonini  beradi.  Bunda,  hisoblash 
jarayoni  bosqichida,  foydalanuvchiga  muloqot  rejimida  nazorat  qilish 
imkoniyatini  taqdim  etadi.  Umumiy  holda,  muammoning  bayoni 
bo„yicha, predmet sohasi tilida matematik modelini avtomatik qurish va 
funksional  masalalarning  tuzilishidan  ishchi  dasturlarni  tahlil  qilishni 
ta‟minlaydi. 
So„nggi  vaqtlarda  gibrid  tadqiqot  tizimlar  maxsus  sinf  sifatida 
ajratilmoqda. Bunday tizimlar axborot-qidiruv, tadqiqot, mantiqiy-hisob 
tizimlarining  eng  yaxshi  tomonlarini  o„zida  jamlashi  zarur.  Gibrid 
tadqiqot tizimlarni ishlab chiqish sohasi boshlang„ich bosqichda turibdi.