Axborot tizimlari nazariy asoslari magistratura mutaxassisliklari uchun o

Electronic  Transaction)  protokolidan  foydalanuvchi  barcha  tizimlarni 
kiritish  mumkin.  Kredit  tizimlarning  asosiy  kamchiligi  quyidagilar 
hisoblanadi: 
 tranzaktsiyani amalga oshirishda ushlanishlarni oshiruvchi va 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
136 
 
Internet to„lov tizimining maqsad bozori bo„lgan mikroto„lovlar 
uchun tizimning moslanmaganligiga olib keluvchi mijozning 
to„lov qobiliyatini va kartochka muallifligini tekshirish zarurati; 
 anonimlikning mavjud emasligi va buning natijasida savdo 
tarkiblari tomonidan majburiy (bog„langan) xizmat; 
 kredit kartochkalarini qabul qiluvchi magazinlar sonining 
chegaralanganligi; 
 xaridorlar uchun kredit hisobini ochish zarurati va «kartochka 
ma‟lumotlarini tarmoq bo„yicha uzatish» kompleksi. 
Hozirgi kunda ayrim loyihalar tugallanmagan bo„lsa ham,  elektron 
tijorat bilan shug„ullanuvchi ko„plab kompaniyalar SET protokoli, yangi 
ilovalar va boshqalarni qo„llagan holda xizmatlarni taklif qilmoqdalar. 
Ko„pgina  korxonalar  to„lovlarni  amalga  oshirishda  maksimal 
konfidensiallik  va  xavfsizlikni  ta‟minlash  maqsadida  SET  va  boshqa 
texnologiyalarni  integrallashtirmoqda  ya‟ni,  birlashtirmoqda.  Hozirda 
Internetning  deyarli  barcha  katta  to„lov  tizimlarida  SET  protokolini 
qo„llagan  holda  xizmatlar  taklif  qilinmoqda.  Xavfsiz  Internet-to„lovlar 
bozorida  ishlayotgan,  taniqli  bo„lgan  SyberCash  kompaniyasi  o„zining 
barcha  mijozlariga  SET  protokoli  bo„yicha  (uning  ustunliklarini  targ„ib 
qilgan  va  isbotlagan  holda)  ishlashni  taklif  qilmoqda.  Endi  hech 
narsadan  cho„chimagan  holda  elektron  tijoratda  ishtirok  etish  mumkin. 
SETdan foydalanishdagi bir qator ustunliklarni ko„rsatib o„taylik: 
 sotuvchilar – mualliflanmagan to„lov kartochkalari yordamida 
harid qilish va hariddan voz kechishdan himoyalangan; 
 banklar – mualliflanmagan xaridlardan himoyalangan; 
 mijozlar – mavjud bo„lmagan sotuvchilardan sotib olish va kredit 
raqamlarini tutib olishdan zarar ko„rmaydilar. 
SET  raqamli  imzolardan  foydalangan  holda  mualliflashtirishni 
amalga oshirish imkonini beradi va shu bilan birga oraliq bo„g„inlardan 
aylanib  o„tgan  holda  emitet  bo„yicha  tekshirish  uchun  karta  raqamini 
uzatish mexanizmini ta‟minlagan holda xaridorni himoyalaydi. 
Debit  tizimlar  –  qog„oz  cheklarning  elektron  ko„rinishdagi 
ekvivalenti  sifatida  mavjud  bo„ladi.  Masalan,  NetCheque,  NetChex. 
NetCheque tizimida schotni ochishda to„lovchi ismini,  moliyaviy tarkib 
nomini, to„lovchi schoti tartibini (nomeri), to„lovni qabul qiluvchi nomi 
va  chek  hajmini  o„z  ichiga  olgan  elektron  hujjat  chiqariladi. 
Axborotning asosiy qismi kodlanmaydi. Qog„ozli chek kabi  NetCheque 
chek  haqiqatdan  ham  schot  egasidan  kelayotganligini  tasdiqlovchi, 
imzoning  elektron  usuliga  (raqamli  guruhlash)  ega.  Chek  to„lanishidan 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
137 
 
avval  to„lov  qabul  qiluvchining  elektron  imzosi  bilan  tasdiqlanishi 
lozim. 
Raqamli naqd  pul,  mazmunan  debit  tizimlarga tegishlidir. Raqamli 
naqd  pulning  ikki  turi  mavjud  –  smart-kartalarda  (Mondex)  va 
kompyuterning  qattiq  diskida  saqlanuvchi  (misol  sifatida  quyidagilarni 
keltirish  mumkin:  Digicash,  Netcash,  CyberCoin)  raqamli  naqd  pul. 
Ayrim  ekspertlarning  xulosalariga  ko„ra,  vaqt  o„tishi  bilan  bu  turlar 
yagona turga birlashadi. 
Bu  tizimlar  naqd  pul  kabidir.  To„lovni  amalga  oshiradigan  tizim 
provayderdan qo„shimcha ravishda naqd pullarning elektron analoglarini 
sotib  oladi.  Elektron  pullarning  hayot  sikli  (masalan,  Digicash 
kompaniyasi  tomonidan  ishlab  chiqilgan)  quyidagi  bosqichlarni  o„z 
ichiga oladi: avval mijoz o„z kompyuterida nominali va seriya raqamini 
aniqlagan  holda  elektron  kupyuralar  yaratadi  va  o„z  elektron  imzosi 
bilan  tasdiqlaydi.  So„ngra  ularni  bankka  jo„natadi.  Real  pullar  schotga 
tushganda ularning faqat nominalini bilgan holda imzolaydi va mijozga 
jo„natadi.  Xarid  davrida  mijoz  kupyuralarni  sotuvchiga  haqqoniyligini 
tasdiqlash  va  sotuvchi  hisobiga  o„tkazishni  amalga  oshirish  uchun 
bankka  jo„natadi  (bunda  sotuvchi  sotib  oluvchi  haqida  hech  qanday 
ma‟lumot  olmaydi,  ammo  sotib  oluvchi  (xaridor)  savdoni  amalga 
oshirganini har doim isbotlay oladi, chunki u o„z kupyuralarining seriya 
raqamlarini  biladi).  Bunday  tizimlarning  asosiy  ustunliklari  sifatida 
quyidagilarni keltirish mumkin: 
 tizimlar mikro to„lovlar uchun to„g„ri keladi; 
 anonimlik ta‟minlangan bo„lishi mumkin. 
Negativ tomonlariga quyidagilarni kiritish mumkin: 
 kupyuralarni qo„shimcha sotib olish zarurati; 
 kredit taqdim etish imkoniyatining yo„qligi. 
Internet  tarmog„i  orqali  savdoga  nisbatan  muhokama  qilinadigan 
masalalardan 
biri 
tavakkalchilikning 
taqsimlanishi 
muammosi 
hisoblanadi. Karta orqali xarid amalga oshirilayotganda hamma tavakkal 
qiladi  –  karta  raqamini  habar  qilayotgan  foydalanuvchi,  uni  qabul 
qilayotgan  magazin  va  o„tkazishni  amalga  oshirayotgan  bank.  Ammo, 
mutaxassislarning  fikricha,  Internet-magazinda  xarid  uchun  kredit 
kartochkadan 
foydalanayotgan 
inson 
uni 
oddiy 
magazinda 
foydalanayotgan insonlardan kam tavakkal qilmaydi. 
Kredit  kartochkalar  foydalanuvchilari  himoyasi  sxemasi  ancha 
avval  ishlab  chiqilgan  va  Internet-tranzaktsiyalarga  tadbiq  qilingan. 
Masalan,  magazin  xodimi  (kuryerga  ham)  majburiyatlariga  xaridor 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
138 
 
pasportini  kredit  kartochkadagi  axborotlar  mazmuniga  nisbatan 
tekshirish kiradi. Pasport mavjud bo„lmaganda operatsiya bekor qilinishi 
mumkin.  Shu  sababli,  Internet-magazindan  boshqa  kredit  kartochka 
bo„yicha  biror  narsa  sotib  olish  qiyin.  Magazin  mijoz  imzosi  bilan 
tasdiqlangan  slip  kartochkani  olmagunga  qadar  so„nggi  bank  schotidan 
pulni o„tkazmaydi. 
Bank  va  to„lov  tizimi  kam  tavakkal  qiladi,  chunki  zarurat 
tug„ilganda  mijozga  qaytariladigan  pullar  kartani  qabul  qilgan  savdo 
nuqtasidan  olinadi.  Bu  operatsiyada  magazin  eng  ko„p  tavakkalchilik 
qiladi.  Buning  sababi,  biror  narsa  yuzaga  kelganda  u  mahsulotsiz  va 
pulsiz  qolishi  mumkin.  Magazin  tavakkalchilikni  minimumga  keltirish 
uchun zarur bo„lgan summani mijoz schotidan tezda olmaydi, faqat uni 
zahiralaydi.  Keyinchalik  xaridor  va  sotuvchi  mahsulotni  berishda 
uchrashadilar.  Shu  jarayonda  slip  (xaridni  hujjatli  tasdiqlash)  yaratiladi 
va  kartochka  egasi  uni  imzolaydi.  Qabul  qilingan  slip  magazin  va 
jarayon markazi uchun kelishuv amalga oshganligining tasdig„i bo„ladi. 
Slipni  olish  davrida  kassir  (yoki  kuryer)  kartochka  egasi  imzosini 
namuna bilan taqqoslaydi va tortishuvli vaziyatlarda pasport talab qilishi 
mumkin. 
Umuman,  savdo  tashkilotlari  uchun  Internet  orqali  ishlashdagi 
tavakkalchilik  kredit  kartochkalaridan  odatdagi  foydalanishlardagi 
tavakkalchilik  bilan  mosdir.  Rossiyaning  ko„plab  virtual  magazinlari 
«Multikarta»  jarayonlash  markazi  bilan  ishlaydilar  va  kredit 
kartochkalarini  mualliflashtirish  bilan  bog„liq  bo„lgan  barcha 
masalalarini hal qiladilar. 
Turli bosqichlarda to„lov tizimi tarmog„iga fizik ulanish uchun turli 
texnologiyalar  qo„llanilgan.  Avval  kirish  telefon  tarmoqlari  orqali 
amalga  oshirilgan.  Bog„lanish  o„rnatilishi  va  mualliflashtirish  o„tgunga 
qadar  foydalanuvchilar  ko„p  vaqt  kutishlariga  to„g„ri  kelgan.  Hozir 
ko„plab magazinlar Internetdan X.25 tarmog„iga o„tish uchun provayder 
tomonidan taqdim etilayotgan shlyuzdan foydalanmoqdalar.