Axborot tizimlari nazariy asoslari magistratura mutaxassisliklari uchun o

Internet-magazin 
Magazinga  kirgan  foydalanuvchi  nimani  ko„radi?  Birinchidan, 
bazada  mavjud  bo„lgan  tovarlar  ro„yxatini.  On-laynli  «prilavka»  biror 
qoidaga  ko„ra  qandaydir  korxonaning  avtomatlashtirilgan  tizimiga 
bog„langan  bo„lgani  uchun  bu  ro„yxat  sotuvda  va  odatdagi  (virtual 
bo„lmagan)  magazinda  mavjud  bo„lgan  mahsulotlarni  o„z  ichiga  oladi. 
Bazadagi  mahsulotlar  odatda  asos  elementlari  tovarlar  guruhi  bo„lgan 
iyerarxik  daraxt  ko„rinishidagi  tarkibda  taqdim  etiladi.  Agar  biror 
guruhda  sichqoncha  tugmasi  bosilsa,  u  guruhostlari  yoki  aniq  turdagi 
mahsulot  ro„yxatini  ochgan  holda  yoyiladi.  Ayrim  hollarda  xaridor 
tovarning  tasvirini  va  uning  tavsiflarini  ko„rishi,  hamda  uni  o„zining 
savatiga  qo„shib  qo„yishi  mumkin.  Savatni  to„ldirgandan  so„ng,  mijoz 
«Выполнит заказ» («Buyurtma bajarilsin») buyrug„ini beradi va o„ziga 
mos bo„lgan to„lov shaklini tanlaydi. Agar birinchi bor sotib olayotgan 
bo„lsa, odatda undan o„zi haqida ba‟zi ma‟lumotlar berilishi so„raladi  – 
ismi, telefoni, manzili va h.k. Korporativ xaridor korxona nomini, hisob 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
135 
 
schoti  raqamini,  ismi  va  murojaat  qiluvchi  shaxs  telefoni  haqida  xabar 
beradi.  Bu  bosqichda  xaridorga  ma‟lum  bir  aniqlovchi  (identifikatsion) 
kod  beriladi.  Bu  shuning  uchun  qilinadiki,  u  keyingi  safar  magazinga 
kirganda  yuqorida  keltirilgan  ma‟lumotlarni  kiritishi  lozim  bo„lmaydi, 
ya‟ni kodni ko„rsatish yetarli bo„ladi. So„ngra, narxini to„lash va ma‟lum 
bir  vaqt  oralig„ida  magazindan  mahsulotni  olish  uchun  mijozga  schot 
yuboriladi. Onlaynli magazin kredit kartochka orqali to„lovlarni amalga 
oshirish  imkonini  beradi.  Bunday  hollarda  mijoz  o„zi  haqidagi 
axborotlar  yoki  kodi  bilan  birga  kredit  kartochka  raqami  haqida  ham 
axborot 
yuboradi. 
Jarayon 
markazida 
kredit 
kartochkani 
avtomatlashtirish  amalga  oshiriladi.  Bu  jarayon  samarali  amalga 
oshirilgandan so„ng mijoz hisobidagi pullar «muzlatiladi» (to„xtatiladi), 
bazadagi mahsulot esa zahiralanadi. Keyingi bosqichda firma xodimlari 
xaridor  bilan  telefon  orqali  bog„lanadilar  va  tovarni  kuryer  bilan 
jo„natadilar;  mijoz  xohishiga  ko„ra  magazinga  kelishi  va  xaridni  o„zi 
olib ketishi ham mumkin. 
Mahsulotni  berish  davrida  mijozning  kredit  kartochkasi  harakatga 
keltiriladi  va  u  kelishuvni  slipda  o„z  imzosi  bilan  mustahkamlaydi. 
Kartani  avtomatlashtirish  mahsulotni  zahiralash  davrida  amalga 
oshirilganligi  uchun  uni  harakatga  keltirishda  jarayon  markazi  bilan 
bog„lanishi  talab  qilinmaydi.  Operatsiya  tugallanishida  slip  bankka 
beriladi,  pul  esa  xaridor  schotidan  o„chiriladi  va  magazin  schotiga 
o„tkaziladi.  Korporativ  mijozga  barcha  rekvizitlarni  ko„rsatgan  holda 
shunchaki schot yuborilishi mumkin. Mahsulot magazindan olinishi yoki 
bu  schot  bo„yicha  pul  o„tkazilgandan  so„ng  buyurtmachiga  yetkazilishi 
mumkin. 
Magazinning  ajoyib  xususiyatlaridan  biri,  kredit  kartochkalar 
bo„yicha  savdoni  amalga  oshirish  imkonini  beruvchi  to„lov  tizimi 
integratsiyasidir. 
To„lov  tizimlarini  kredit,  debet  va  raqamli  naqd  pullar  bilan 
ishlovchi tizimlarga ajratish mumkin. 
Kredit  tizimlar  –  kredit  kartochkalar  yordamida  to„lovlarni  amalga 
oshiradigan oddiy tizimlarning analogi bo„lib, ma‟lumotlarni uzatish va 
xavfsizlikni  ta‟minlash  bir  qator  xizmatlari  –  raqamli  imzo, 
ma‟lumotlarni shifrlash va h.k. uchun Internetdan foydalaniladi. Bunday 
tizimlar  qatoriga  CyberCash,  Open  Market,  First  Virtual  va  SET  (Secure