Ekologik xavfsizlik. Environmental safety

 
Nazorat savollari: 
1.  Shaharsozlik va urbanizatsiya jarayoni to’g’risida nimalar  bilasiz? 
2.  Shaharni belgilovchi omillar va xususiyatlari haqida nimalarni belgilash mumkin? 
3.  Shahar hayotida insonlarga  zarar yetkazuvchi qanday faktorlarni ajratish mumkin? 
4.  Shaharlarda muhandislik kommunikatsiyasidan qaysi turi ekologik  

---

 
112 
xavflarni  kuchaytirishga sababchi bo’lishi mumkin? 
5.  Chiqindilarini qayta ishlab ulardan qanday sohalarda foydalanish mumkin?   
 
13.  YER OSТI VA YER USТI RESURSLARINI SANOAТDA 
ТEJAMKORLIK BILAN FOYDALANISH. 
 
Kalit  so’zlar.  Yer,  suv,  resurs,  foydalanish,  tejamkorlik,  quruqlik,  muzlik, 
landshaft, chiqindi, muxofazalash, ifloslanish, yer osti, yer usti, ashyolar, bog’liqlik, 
o’zgarish, xavflar, xavfsizlik, boyliklar, resurslarni qaytarilishi.  
 Yer  yuzasi  quruqlik  maydonining  100%  (14800  mln.ga)  desak  shuning  43% 
(6394  mln.ga)  yaroqsiz  yerlarga,  muzliklarga,  doimiy  qorlarga,  qoyali,  qurumli 
toshloq  yerlarga, qumliklarga  va  ichki  suv  havzalariga, 28%                  (4060  mln.ga) 
o’rmonzorlarga, 17% (2600 mln.ga) o’tloq va yaylovlarga, 2% (296 mln.ga) sanoat 
ob’ektlariga  shaharlarga,  dam  olish  zonalariga,  faqat  10%  (1450  mln.ga)  haydab 
ekin ekiladigan yerlarga to’g’ri keladi.  
Тuproqlar  suv  va  shamol  eroziyasi  tufayli  tarkibi  buzilib,  unumdorligi  keskin 
kamayib  ketsa,  ifloslanishi  tufayli  tuproqning  kimyoviy  va  biologik  xususiyati 
o’zgaradi,  binobarin  modda  almashinuvida  buzilish  yuz  beradi,  har  xil  kasalliklar 
tarqatuvchi patogen mikroorganizmlar tez kamayib ketadi.  
Dunyo  miqiyosida  sanoat  va  shahar  maishiy  chiqindi  axlatlarini  yo’qotish 
jahonshumul  masalaga  aylandi.  Chunki  uni  yoqish  atrof  muhitni,  yerlarga  kumish 
esa tuproqni ifloslaydi va har xil kasalliklar tarqatuvchi mikroblarning ko’payishiga 
imkon yaratadi.  
Yer  usti  resurslarini  ifloslanishida  sanoat  korxonalaridan,  ayniqsa  kimyo-
metallurgiya,  issiqlik  elektr  stansiyalaridan  atmosferaga  ko’tarilgan,  kul,  qurum, 
zaxarli gazlar va changlar asta-sekin yerga o’zi yoki yog’inlar orqali tushib tuproqni 
ifloslaydi.  Shunday  qilib  shahar  axlati  va  sanoat  chiqindilari  tashlangan  yerlarda 
sanitariya zonalari tashkil etilib oldi olinmasa, o’sha joylar tuprog’i o’ta ifloslanib, 
tabiiy holda tozalana olmaydi.  
Yer  yuzasida  har  xil  muhandislik  kommunikatsiya  quvurlarni  yotqizish,  tuproq 

---

 
113 
holatiga salbiy ta’sir etib, tuproqda biologik jarayonni buzadi va ifloslaydi. Chunki 
o’sha yotqizilgan quvurlar va kabellar atrofidagi tuproq tarkibi buziladi, tuproqdagi 
mikroorganizmlar  nobud  bo’ladi,  o’simliklar  quriy  boshlaydi.  Ma’lumotlarga  ko’ra 
gaz  quvurlari  atrofidagi  100  metrgacha  tuproqni  zaxarlasa,  issiqlik  quvurlari  24 
martagacha  bo’lgan  polosada  tuproqni  quritib,  suv  rejimini  buzib  tuproqdagi 
mikroorganizmlarning o’lishiga, o’simliklarning qurishiga olib keladi.  
Dunyoda jamiyatning tobora rivojlanib borishi o’z navbatida foydali qazilmalarga 
bo’lgan talabni kun sayin ortib borishiga olib kelmoqda. Bu esa qazilma boyliklargni 
ko’plab qazib olish, uning yangi-yangi konlarini qidirib topishni taqozo etadi. Lekin 
qazilma  boyliklar  tugaydigan  va  qayta  tiklab  bo’lmaydigan  resurslar  sinfiga 
kirganligi  sababli  undan  rejasiz,  nes-nobud  qilib  foydalanish  tufayli  uning  zaxirasi 
tugab qolishi mumkin. 
Dunyoda  mineral  o’g’itlarning  yetishmasligini  kamaytirish  uchun  quyidagi 
vazifalarni amalga oshirish kerak:  
1)  mavjud  va  miqdori  kamaygan  qazilma  boyliklarning  yangi  konlarini  hozirgi 
zamon texnik imkoniyatlaridan foydalanib, qidirib topish;  
2)okean va dengiz ostidagi qazilma boyliklardan foydalanishga erishish; 
3)  fan  va  texnika  yutuqlariga  asoslanib,  yerning  chuqurroq  qismidagi 
boyliklardan foydalanishga erishish; 
4)  okean  suvi  tarkibida  erigan  holdagi  minerallarni  kimyoviy  yo’l  bilan  uning 
chuchuklashtirishda ajiratib olishga erishish; 
5)  kelajakda  zarur  va  qimmat  baho  metallarni  dunyoda  kup  tarqalgan  tog’ 
jinslaridan, xususan granitdan ajratib olishga erishish. 
Qazilma  boyliklarni  nes-nobud  bo’lishida  va  ko’plab  mablag’larni  bekor 
sarflanishida  ba’zi  foydali  qazilmalarning  joylashgan  hududlarini  yaxshi 
o’rganmasdan  ular  ustiga  shahar  va  posyolkalarni  qurish,  so’ngra  ularni  boshqa 
joyga  ko’chirish  ham  sabab  bo’lmoqda.  Bunga  Ohangaron  ko’mir  koni  ustiga 
Angren shahri qurilganligi, so’ngra boshqa joyga ko’chirilganligini bunga misoldir. 
Qazilma  boyliklardan  oqilona  foydalanishning  yana  bir  yo’li  qazib  olingan  va 
qayta  ishlangan,  xom  ashyolarni  tashishda  isrofgarchilikka  kam  yo’l  qo’yishga 

---

 
114 
erishishdir. Ma’lumki, qazib olingan yoki qayta ishlangan xom ashyolarni ortishda, 
tushirishda, temir yo’l vagonlari va avtomobillarda tashishida ularning ma’lum qismi 
nes-nobud bo’ladi. Ko’mirni, sementni, alebastrni, ohakni va boshqa xom ashyolarni 
vagonlarda  ochiq usulda  tashilayotganda  ularning  bir  qismini  shamol  uchirib, temir 
yo’lni ifloslaydi va nes-nobud bo’ladi.  
Qazilma boylikalardan oqilona foydalanishda tog’ jinslarining tarkibidagi foydali 
komponentlarning  deyarli  hammasini  ajratib  olishga  erishish  muhim  ahamiyatga 
ega. Chunki tabiatda faqat bitta metall saqlovchi toza ruda yo’q, balki rudada asosiy 
komponentdan  tashqari  yana  qimmatbaho  yo’ldosh  komponentlar  ham  bo’ladi. 
Lekin  ba’zi  korxonalarda  asosiy  komponentlarni  ajratib  olib,  qolganlarini  keraksiz 
jins sifatida chiqarib tashlanadi.