Ekologik xavfsizlik. Environmental safety

14.   YER RESURSLARI. BIOLOGIYA RESURSLARI. 
 
Kalit  so’zlar.  Yer,  suv,  resurs,  biologiya,  biologik  resurs,  foydalanish,  ishlab 
chiqarish, faoliyat, zaxira, imkoniyat, hayvonot, o’simlik, jarayonlar, inson, ta’sir, 
tuproq, mikroorganizm, ekologiya, xavf, xavfsizlik. 
Yer  resurslari  jumladan  tuproq  tabiatning  eng  muhim  boyligi  bo’lib,  yer 
po’stining eng usti g’ovak, unumdor qismidir. U litosfera, gidrosfera, atmosfera va 
biosferada  uzoq  vaqt  bir-biri  bilan  bog’liq  holda  sodir  bo’lgan  fizik,  kimyoviy  va 
biologik jarayonlar natijasida vujudga kelgan.  
Тuproq  orqali  moddalarning  litosfera  bilan  atmosfera  orasida  o’zaro  aloqasi 
ham  ro’y  beradi.  Shamol  natijasida  tuproq  ustidan  ko’targan  chang  to’zonlar 
atmosferaga yetib, unda havoning tiniqligiga ta’sir etadi. Yer yuzasiga kelayotgan 
yorug’lik  energiyasi  ta’sirini  susaytiradi,  yog’inlarning  vujudga  kelishiga  ham 
ta’sir etadi. Atmosferadan tuproq ustiga har xil zarrachalar tushib, tuproq, o’simlik 
va hayvonot dunyosiga turlicha ta’sir qiladi.  
Inson  o’zining  xo’jalik  faoliyatida  tuproqqa  salbiy  ta’sir  etib,  uning 
unumdorligini  pasaytirib,  hosildor  yerlar  maydonining  qisqarishiga  sababchi 
bo’ladi. Shuningdek tuproqdan noto’g’ri foydalanib, ilg’or agrotexnika qoidalariga 
rioya qilmasligi tufayli tuproq eroziyasi kuchayadi. 
Yer  resurslari  jumladan  tuproq  o’simlik,  hayvonlar  va  mikroblar  bilan  birga 
murakkab  ekologik  sistemani  vujudga  keltiradi  va  sayyoramiz  biosferasida 
hayotning yashashini ta’minlashdek muhim vazifani bajaradi.  
Yer  resursini  kishilik  jamiyatidagi  muhim  ahamiyati  shundaki,  u  o’z-o’zini 
tozalash xususiyati mavjudligi tufayli tabiatdagi iflos moddlarni biologik yo’l bilan 
o’ziga  singdiruvchanlik,  tozalovchanlik  netrallashtiruvchanlik  xususiyatiga  ega. 
Yer resursi jumladan tuproq quruqlikdagi har qanday organik moddalar qoldiqlarini 
minerallashtiruvchi muhim vosita hamdir.  
Yerlarni  muhandislik  kommunikatsiya  ta’sirida  ifloslashdan  saqlashda 
quyidagilarga  amal  qilish  kerak:  yer  osti  muhandislik  kommunikatsiya 
qurilishlarida quvurlar va kabellar yotqizish qoidalariga to’la rioya qilish kerak, har 

---

 
116 
xil  quvur  va  kabellar  yotqizilayotganda  ekologik  zonaning  kengligiga  rioya  qilish 
zarur; har xil kabel maxsus tunnel qazilib, o’sha tunnel orqali o’tkazilishi kerak. Bu 
tadbirlar  amalga  oshirilsa,  birinchi  tuproq  zaxarlanib  ifloslanmaydi,  ikkinchidan 
o’sha  kommunikatsiya  quvur  va  kabellarning  ishlashi  ustidan  nazorat  qilish 
osonlashadi.  
Dunyo bo’yicha tuproq qoplamini kimyoviy moddalar ayniqsa pestitsidlar bilan 
ifloslanishdan  saqlashda  ularni  qoidasiga,  normasiga,  vaqtiga  qarab  ishlatishga 
erishish  muhim  ahamiyatga  ega.  Biroq  ba’zan  yuqori  hosil  olish  va  zararkunanda 
hashorotlarga,  begona  o’tlarga  qarshi  kurashish  maqsadida  o’g’itlarni  hamda 
zaxarli  ximikatlarni  haddan  tashqari  ko’p    ishlatiladi.  Natijada  qishloq  xo’jalik 
ekinlari  ularni  o’zlashtira  olmaydi  va  oqibatda  ularning  bir  qismi  tuproqda 
to’planib qolib, uni ifloslaydi.  
Biologik resurslar - o’simlik va hayvonot dunyosi hamda landshatftlardan tashkil 
topgan.  Insonning  kundalik  hayotida  o’simliklarning  ahamiyati  juda  katta.  Chunki 
o’simliklar  muhim  geografik  omil  sifatida  yer  yuzasida  suv  oqimiga  bug’lanishiga, 
tuproqda nam saqalashga, atmosferaning quyi qismidagi havo oqimiga, shamol kuchi 
va yo’nalishiga, hayvonlarning hayotiga ham ta’sir etadi.  
O’simliklar  shahar,  qishloq  mikroiqlimiga  ta’sir  etib,  havosini  tozalab,  uni 
kislorod bilan boyitib turuvchi sanitarlik vazifasini ham bajaradi.  
O’simliklar  jamiyat  uchun  behisob  oziq  ovqat  manbai,  texnika  xom  ashyosi, 
meditsinada  dori-darmon  tayyorlash,  qurilishi  va  boshqa  sohalar  uchun  ashyo 
resursidir. 
O’simlikdagi  ayniqsa,  suv  osti  o’simliklaridagi  oqsil  moddalarining  hayvon 
go’shti  va  sutidagi  oqsil  moddalarning  o’rnini  ham  behisob  o’simliklardan  har  xil 
kiyim-bosh,  ichimliklar  tayyorlashda  ham  keng  foydalaniladi.  O’simliklar  chorva 
mollari uchun asosiy ozuqa manbai, insonlarga estetik zavq beruvchi tabiat elementi 
hamdir. 
O’simlik  –  bu  qayta  tiklash  mumkin  bo’lgan  tabiiy  resurs  hisoblanib,  Yer  shari 
geografik qobig’ida muhim rol o’ynaydi. Chunki o’simliklar sayyoramiz yuzasining 
go’yoki bir «gilam» sifatida qoplab olib, tuproq hosildorligini oshirishda, atmosferani 

---

 
117 
toza  saqlashda,  daryolarning  gidrologik  rejimini  tartibga  solib  turishda,  inson  va 
hayvonot dunyosi uchun ozuqa moddalar ye qilish zarur; har xil kabel maxsus tunnel 
qazilib, o’sha tunnel orqali ilishi kerak. Bu adbirlar amalga oshirilsa, birinchi tuproq 
zaxarlanib  ifloslanmaydi,  ikkinchidan  o’sha  kommunikatsiya  quvur  va  kabellarning 
ishlashi ustidan nazorat qilish osonlashadi. 
 
Dunyo  bo’yicha  tuproq  qoplamini  kimyoviy  moddalar  ayniqsa  pestitsidlar  bilan 
ifloslanishdan  saqlashda  ularni  qoidasiga,  normasiga,  vaqtiga  qarab  ishlatishga 
erishish  muhim  ahamiyatga  ega.  Biroq  ba’zan  yuqori  hosil  olish  va  zararkunanda 
hashorotlarga, begona o’tlarga qarshi kurashish maqsadida o’g’itlarni hamda zaxarli 
ximikatlarni haddan tashqari ko’p  ishlatiladi. Natijada qishloq xo’jalik ekinlari ularni 
o’zlashtira  olmaydi  va  oqibatda  larning  bir  qismi  tuproqda  to’planib  qoib,  uni 
ifloslaydi.  
 
Biologik resurslar - o’simlik va hayvonot dunyosi hamda landshatftlardan tashkil 
topgan.  Insonning  kundalik  hayotida  o’simliklarning  ahamiyati  juda  katta.  Chunki 
o’simliklar  muhim  geografik  omil  sifatida  yer  yuzasida  suv  oqimiga  bug’lanishiga, 
tuproqda nam saqalashga, atmosferaning quyi qismidagi havo oqimiga, shamol kuchi 
va yo’nalishiga, hayvonlarning hayotiga ham ta’sir etadi.  
 
O’simliklar  shahar,  qishloq  mikroiqlimiga  ta’sir  etib,  havosini  tozalab,  uni 
kislorod bilan boyitib turuvchi sanitarlik vazifasini ham bajaradi.  
 
O’simliklar  jamiyat  uchun  behisob  oziq  ovqat  manbai,  texnika  xom  ashyosi, 
meditsinada  dori-darmon  tayyorlash,  qurilishi  va  boshqa  sohalar  uchun  ashyo 
resursidir. 
 
O’simlikdagi  ayniqsa,  suv  osti  o’simliklaridagi  oqsil  moddalarining  hayvon 
go’shti  va  sutidagi  oqsil  moddalarning  o’rnini  ham  behisob  o’simliklardan  har  xil 
kiyim-bosh,  ichimliklar  tayyorlashda  ham  keng  foydalaniladi.  O’simliklar  chorva 
mollari uchun asosiy ozuqa manbai, insonlarga estetik zavq beruvchi tabiat elementi 
hamdir. 
 
O’simlik  –  bu  qayta  tiklash  mumkin  bo’lgan  tabiiy  resurs  hisoblanib,  Yer  shari 
geografik qobig’ida muhim rol o’ynaydi. Chunki o’simliklar sayyoramiz yuzasining 
go’yoki bir «gilam» sifatida qoplab olib, tuproq hosildorligini oshirishda, atmosferani 

---

 
118 
toza  saqlashda,  daryolarning  gidrologik  rejimini  tartibga  solib  turishda,  inson  va 
hayvonot  dunyosi  uchun  ozuqa  moddalar  yerligini  oshirishda  hayvonlarning, 
xususan, yomg’ir chuvalchangini, chumolini, termitlarni, umirtqali yer qazuvchilarni 
va  boshqalarning  ahamiyati  juda  ham  katta.  Bu  hayvonlar  tuproqni  yumshatadi, 
aralishtiradi, najas va o’simlik qoldiqlari bilan o’g’itlaydi. 
O’simliklarni  changlashda,  urug’  va  mevalarini  boshqa  joylarga  olib  borib 
tarqatishda  xayvonlarni  ishtiroki  bor.  Agar  hayvonlar  bo’lmaganda  edi,  juda  ko’p 
o’simliklar  changlanmagan  va  oqibatda  meva  bermagan  bo’lar  edi.  Hasharotlar, 
xususan, arilar, kapalaklar va qushlar tufayli o’simliklar changlanadi. 
Juda ko’p o’simliklarning hududiy tarqalishida hayvonlar faol ishtirok etadi, ular 
o’simlik urug’larini uzoq joylarga olib boradi. 
Ba’zi  hayvonlar,  chunonchi  yirtqich qushlar  zararkunanda  kemiruvchilarni  qirib, 
o’simlik  hosildorligini  oshishiga  ko’maklashadi  yoki  ba’zi  foydali  hasharotlar 
o’simliklarni  zararkunanda  hasharotlardan  va  kasalliklardan  saqlaydi.  Masalan, 
boyqush bir yilda 1000 ta sichqonni yo’q qilib, 0,5 t donni saqlab qolsa, chumolilar 
o’rmonlarni kasallikdan saqlaydi. 
Тabiiy geografik omillar (vulkanlarning otilishi, suv va muz bosishi, bo’ron, jala, 
sel  bo’lishi,  territoriyaning  qattiq  sovib  yoki  isib  ketishi,  kuchli  yong’in  yoki 
qurg’oqchilikning bo’lishi va boshqa.) ta’sirida hayvonlarning o’lishi va areallarning 
qisqarishi  mumkin.  Lekin  tabiiy  omillar  ta’sirida  hayvonlarning  turini,  miqdorni  va 
arealini o’zgarishi juda sekin bo’ladi.