Ekologik xavfsizlik. Environmental safety

Rossiya FA Yer fizikasi instituta tomonidan ipshab chiqnlgan yer qimirlash  
kuchini baholovchi ballr shkalasi 
Ballar 
Yer qimirlash 
tabyati 
Yer qimirlash 
jarayonida sferik 
mayat.nyasbiy 
maks, 
qo’zg’alishi 
(mm) 
Seysmik 
tezlanishi (a), 
km/s
2
 
Erkin tushish 
tezlanishi (g), 
m/s
g
 
1 
Sezilarli 
— 
<2,5 
 
2 
Juda kuchsiz 
— 
2,6-5 
— 
3 
Kuchsiz 
— 
5,1-10 
— 
4 
O’rtacha 
<0,5 
11-25 
— 
5 
Ancha kuchli 
0,5-1,0 
26-50' 
0,025 
6 
Kuchli 
1,1—2,0 
51-100 
0,025-0,05 
7 
Juda kuchli 
2,1-4,0 
101—250 
0,05-0,1 
8 
Yemiruvchi 
4,1-8,0 
251-500 
0,1-0,2 
9 
Vayron 
qiluvchi 
8,1-16 
501-1000 
0,2-0,4 
10 
Yakson 
qiluvchi 
16,1-32 
1001-2500 
>0,4 
11 
Fojiali 
>32 
2501-5000 
— 
12 
Kuchli fojiali 
— 
>5000 
— 
 
12 ball - Kuchli fojiali. Yerning ustki qismida katta o’zgarishlar yuz beradi. Inson 
barpo  etgan  hamma  imoratlar  butunlay  vayron  bo’ladi,  daryolarning  o’zani  o’zgarib 
sharsharalar paydo bo’ladi, tabiiy to’g’onlar vujudga keladi. 
Yuqorida  qayd  qilib  o’tganimizdek,  zilzila  ta’sirida  imoratlar  va  inshootlar  talofot 
ko’radi.  Ko’rilgan  talafot  darajasi  inshoot  loyihasiga,  ishlatilgan  qurilish  materiallariga 
bog’liq bo’ladi. Shuning uchun hamma inshootlar va ularning ko’radigan talafotlari davlat 
standarti bilan tartibga solingan:  
Inshootlar ko’radigan talafotlari quyidagicha tasniflanadi:  

---

 
59 
1-darajali  talafot.  Bunda  yengil  shkastlanish  yuz  beradi.  Imorat  devorlarida  ingichka 
darzlar xosil bo’ladi, devor suvog’i bo’laklari to’kiladi. 
2-darajali talafot. Bunda og’ir bo’lmagan shikastlanish sodir bo’ladi, devorlarda 
katta bo’lmagan yoriqlar paydo bo’ladi, mo’rkonlar buziladi. 
3-  darajali  talafot.  Bunda  inshootlarning  og’ir  shikastlanishi  yuz  beradi, 
devorlarda katta va chuqur yoriqlar paydo bo’ladi, mo’rkonlar to’liq buziladi. 
4-  darajali  talafot.  Imorat  va  inshootlarning  ichki  devorlarining  to’liq  buzilishi 
yuz beradi. 
5- darajali talafot. Imorat va inshootlarning to’liq buzilishi yuz beradi. 
Imorat  va  inshootlarning  konstruksiyasi  va  qurilish  materiallariga  qarab 
tasniflanishi: 
A guruh – xom g’isht, paxsa devorli imoratlar; 
B guruh – pishiq g’ishtdan qurilgan inshootlar; 
V guruh – temir – beton sinchli va yog’ochdan  qurilgan inshootlar. 
Yuqoridagilarni hisobga olgan holda GOSТ tomonidan imoratlar guruhining har 
bir ballda ko’radigan talafoti darajalari qonunlashtirib qo’yilgan.  
Jumladan: 
6  ball  –  yer  qimirlash  jarayonida  A  guruhiga  mansub  inshootlar  2-darajali 
talafot,  B guruhi inshootlari 1-darajali talafot ko’radi. 
7 ball – A guruhidagi inshootlar 2-darajali, shuningdek, B guruhidagi  inshootlar 
ham 3-darajali talafot ko’radi. 
8  ball  –  A  guruhidagi  inshootlar  5-darajali,  B  guruhidagi  inshootlar  ham  3-4-
darajali V-guruhidagi inshootlar 2-darajali talafot ko’radi. 
9 ball – B guruhidagi inshootlar 4-darajali, shuningdek V guruhidagi  inshootlar 
ham 4-darajali talafot ko’radi. 
10  ball  –  B  guruhidagi  inshootlar  5-darajali,  V  guruhidagi  inshootlar  4-darajali 
talafot ko’radi. 
11  ball  –  B  guruhidagi  inshootlar  to’liq  qulaydi.  Тog’  jinslarining  tik  va 
gorizontal yo’nalishdagi harakati kuzatiladi.  
12 ball – amalda yer yuzasida tik inshoot qilmaydi. 

---

 
60 
Bu  demak,  u  yoki  bu  ballarda  yer  qimirlash  sodir  bo’ladigan  hududlarda 
ko’riladigan talafot darajasi hisobga olingan holda, faqat ma’lum guruhdagi inshoot 
va imoratlar qurilishi lozim degan so’zdir. 
Zilzila keltiradigan talafot inshootning turiga,  konstruksiyasiga bog’liq bo’lishi 
bilan  bir  qatorda,  qurilish  maydonlarining  injener-geologik  sharoitiga,  ya’ni  tog’ 
jinslari  turlarining  mustahkamligi  darajasiga,  xossa  va  xususiyatlariga,  yer  osti 
suvlarining  chuqurligiga  qarab,  seysmik  to’lqinlarining  tarqalish  tezligi  va  zilzila 
kuchi ham  turlicha bo’ladi. 1966  yili  Тoshkent  shahrida bo’lgan zilzila natijasida 
shaharning  yer  osti  suvlari  sathi  yer  yuzasiga  yaqin  bo’lgan  pastqam  joylarga 
joylashgan  imoratlar  kuchli  talafot  ko’rdi.  Shundan  keyin  1966  yili  shahar 
hududida qayta  injener-geologik  xaritalash  ishlari  o’tkazilib, shahar  markazi  grunt 
sharoiti  nuqtai  nazaridan  9  ballik  mintaqaga  o’tkaziladi.  Bu  degan  so’z    9  ballik 
mintaqada  quriladigan  inshootlar  konstruksiyasiga  va  usuliga  ma’lum  talablar 
qo’yish va ularni bajarishni talab qiladi.  
Yetti  ball  va  undan  katta  kuchga  ega  bo’lgan  zilzilalar  kuzatilishi  mumkin  bo’lgan 
hududlarda qurilish ishlari davlat qurilish boshqarmasi tomonidan tasdiqlangan. Seysmik 
rayonlarda  qurilish  ishlari  olib  borish  tartibi  va  unga  qo’yiladigan  talablar,  asosida  olib 
boriladi.  Bunday  hududlarda  eng  avvalo  qurilish  tekis  maydonlarda,  poydevor  asosi 
mustahkam,  tog’  jinsi  qatlamlaridagi  mavjud  yer  osti  suvlari  katta  chuqurliklarda 
yotganda  olib  boriladi.  Qurilish  uchun  nobop  deb  topilgan  hududlarda  imorat  va 
inshootlarning  qurilishi  lozim  bo’lgan  taqdirda,  bunday  hududlarda  maxsus  injener-
geologik qidiruv ishlari olib boriladi, ularning natijasiga qarab injener geologik sharoitni 
yaxshilash  maqsadida  ma’lum  chora-tadbirlar  o’tkaziladi.  Qurilish  inshootlari  loyihasiga 
seysmik  hodisalarga  chidamliligini  oshiruvchi  o’zgartirishlar  kiritiladi.  Eng  asosiy 
qurilish materiallari sifatiga, qurilish ishlari qoidalariga rioya qilish qat’iyan talab etiladi. 
Ba’zan  inshoot  va  uning  zaminida  yotuvchi  tog’  jinsi  qatlamlaridan  o’tuvchi  seysmik 
to’lqin  tebranishi  davrining  bir-biriga  mos,  kelib  qolishi  (rezonans  holatining  yuzaga 
kelishi) natijasida inshoot katta talafot ko’rishi mumkin. 
Seysmik rayonlashtirish xaritalarida ajratilgan hududlarda tarqalgan tog’ jinslarining 
tarkibi,  yotish  sharoiti,  ularning  fizik-mexanik  xususiyatlari,  yer  osti  suvlari  yotish 

---

 
61 
chuqurligining  o’zgarishi  kuzatiladi.  Shuning  uchun  amaliy  masalalarni  hal  qilishda, 
imorat  va  inshootlarni  loyihalashtirishda  qurilish  maydonlarining  seysmik  sharoitini 
o’rganish talab qilinadi. 
Buning uchun mikroseysmik rayonlashtirish o’tkaziladi. Mikroseysmik rayonlashtirish - 
bu  hududlarning  injener-geologik  sharoitini  to’la  o’rganish  seysmik  to’lkinlarning 
tarqalish  tezligini,  imorat  va  inshootlarni  buzilish  darajalarini,  zilzilalar  to’g’risidagi 
tarixiy ma’lumotlarni tahlil qilish va bu asosda ularning seysmiklik darajasini baholashdir. 
Mikroseymik  xaritasini  tuzishda  chop  etilgan  maxsus  qo’llanmalardan  foydalaniladi. 
Mikroseysmik  tumanlashtirish  xaritasi  tuzish  maqsadida  maxsus  injener-geofizik  qidiruv 
ishlari  olib  boriladi,  ularning  masshtabi  1:10000,  1:25000;  injener-geologik  qidiruv 
ishlari natijasida qator yordamchi xaritalar tuziladi. Bu xaritalarga: geologik-litologik 
va  to’rtlamchi  davr  yotqiziqlari  xaritasi;  geomorfologik  xarita;  gidroizogips  va  yer 
osti  suvlarining  yotish  chuqurligi  xaritasi;  geologik-tuzilish  xaritasi;  injenerlik-
geologik xaritalar kiradi. 
Hozir  Respublikamizda  injener-geologik  sharoitga  qarab  zilzila  kuchining 
«o’zgarishi» qurilish me’yorlari va qoidalari (QMQ 2. 01. 03-96) ishlab chiqilgan. U 
jadvalda gruntlar ta’rifini qisman o’zgartirilgan holda berildi. 
Hududlarning  seysmikligini  baholashda  tog’  jinslarini  nuraganlik  darajasiga, 
darzliligiga,  geologik  jarayonlar  ta’sirida  yaxlitligining  buzilganligiga  katta  e’tibor 
berish shart. 
Seysmik nuqtai nazardan tog’ jinsi surilmalari, uzilmalar, karst g’orlari tarqalgan 
yerlar  ham  noyob  hisoblanadi.  Hududlarning  seysmikligini  maxsus  asboblar 
vositasida  kuzatishlar  orqali  ham  aniqlash  mumkin.  Bu  kuzatishlar  maxsus 
jihozlangan stansiyalarda olib boriladi. Bunday stansiyalar katta-katta shaharlarda 8-
12  tadan  joylashtirilib,  hududning  seysmik  aktivligiga  qarab  2-10  yil  davomida 
kuzatish ishlari olib boriladi.  
 
 
 
 

---

 
62 
2 -jadval