ƏLƏKBƏr MƏMMƏdov ceyhun yusifov iLqAr Seyfullayev vergİ

Vergİ VƏ TƏrƏqqİ

---

masına  sərf  edilirdi.  İmperiyanın  başqa  hissələrindən  fərqli
olaraq, Roma ilə yanaşı bütün İtaliya da imtiyazlı idi. Ona Roma
gücünün beşiyi, dünyanın mərkəzi kimi baxırdılar. Buna görə də,
İtaliya imperiyanın bir hissəsi deyil, onun mərkəzi və təcəssümü
hesab edilirdi [57].
Natural təsərrüfatın hökmranlığı və bununla əlaqədar maliyyə
sisteminin zəif inkişafı orta əsrlərdə vergi haqqında siyasi və iqti-
sadi  nəzəriyyələrin  inkişafına  şərait  yaratmırdı.  Sxolastların
teoloji,  fəlsəfi,  siyasi  və  hüquqi  əsərlərində  vergi  haqqında
 sistemsiz ümumi müddəaları orta əsrlər üçün xarakterikdir.
Erkən  feodal  dövlətlərdə  vergilər  dövlət  başçısına  bəxşiş,
hədiyyə  kimi  nəzərdən  keçirilirdi.  Təsadüfi  deyildir  ki,  orta
əsrlərdə İngiltərədə “vergi” və “bəxşiş” anlayışları demək olar
ki,  sinonim  kimi  çıxış  edir  və  “gift”  sözü  ilə  ifadə  edilirdi.
 Almaniyada  isə  verginın  adı  dövlət  tərəfindən  vergi  ödəmək
xahişi ilə bağlı idi. Sonradan vergi əhalinin öz dövlətinə yardımı
kimi nəzərdən keçirilməyə başladı. Alman dilində indiyə qədər
verginin adı yardım, pay mənasını verən “steuer” qalmışdır [40]. 
XVIII əsrdə belə bir təsəvvür yaranmışdı ki, vergi təkcə iqti-
sadi  yox,  həm  də  siyasi-hüquqi  mənaya  malikdir.  Məhz  bu
dövrdə vergi vətəndaşların dövlət qarşısında hüquqi öhdəliyi
kimi nəzərdən keçirilməyə başlamışdır. Məsələn, ingilis dilində
vergiləri indiyə qədər “duty”, yəni borc, öhdəlik, fransız dilində
isə - məcburi ödəmə mənasını daşıyan “impot” adlandırırlar.
Vergilərin mahiyyətinin məhz həmin mənalarda dərk edilməsi
bu günlərə qədər qalmışdır.   
Vergilərin mahiyyəti və onların cəmiyyətdə rolu haqqında
təsəvvür  dövlət  institutlarının  və  bütövlükdə  iqtisad  elminin
inkişafı  ilə  dəyişmişdir.  Belə  ki,  təxminən  XVII  əsrdən
başlayaraq, ticarət kapitalının möhkəmlənməsi və texniki tərəqqi
bu vaxta qədər işlənib hazırlanmış vergi nəzəriyyələrinin yeni
mərhələsini şərtləndirmişdir [97]. 
Onlardan ən məşhurlarını nəzərdən keçirək:
1)  Merkantilizm  nəzəriyyəsinin  əsas  postulatı  dövlətin
sənayenin və xarici ticarətin inkişafına yardımının cəmiyyətin
bütün sosial təbəqələrinə müsbət təsir etməsi ilə bağlıdır. Ona
görə də “faydalı” ticarət balansına xüsusi diqqət yetirilir. Bu
nəzəriyyədə  dövlətin  başlıca  məqsədi  pulun  (qızıl  və  gümüş
30