ƏLƏKBƏr MƏMMƏdov ceyhun yusifov iLqAr Seyfullayev vergİ

Vergİ VƏ TƏrƏqqİ

---

əsas  vergi  nəzəriyyələri  məhz  həmin  dövrdə  formalaşmağa
başladı.
Vergilərin meydana gəlməsini adətən ilk dövlət qurumlarının
təşəkkülü dövrünə aid edirlər: bu zaman təmin edilməsi zəruri
olan peşəkar ordular yaranır və dövlət aparatı formalaşırdı. Başqa
sözlə, ümumi məsrəfləri ödəməyin əsas mənbəyi olan vergilər
dövlətin fəaliyyətinin maliyyə təminatı üçün nəzərdə tutulurdu.
İngilis  iqtisadçısı  S.Parkinsonun  (1909-1993)  sözlərinə  görə,
“vergitutma dünya qədər qədimdir və onun ilkin forması hansısa
tayfa başçısının çayın mənsəbini, iki çayın qovuşduğu yeri və ya
dağ aşırımını bağlayıb tacirlərdən və səyyahlardan keçmək uçun
haqq tələb edən zaman meydana gəlmişdir”[74].
Vergitutmanın ilk formalarından biri də məğlub edilmiş xalq-
dan bac (xərac, vergi) almaq olmuşdur. Məğlub edilmiş tərəfin
bütün əmlakı hərbi qənimət kimi qaliblərə keçir və “müharibə
müharibəni qidalandırır” prinsipi üzrə hərbi xərcləri örtürdü.
Məğlubiyyətə  uğramış  ölkənin  əhalisinin  üzərinə  qaliblərə
məvacib ödəmək öhdəliyi qoyulurdu. 
Qədim dövrün təsərrüfat sistemi haqqında ilk mülahizələri
Ksenofontun,  Platonun,  Demokritin,  Fukididin,  Aristotelin
əsərlərində  tapmaq  olar.  Platon  və Aristotelin  ideal  dövlətlər
haqqındakı  fikirlərində  sərvət  azad  vətəndaşları  torpaq  və
qullarla təmin edən nemət kimi təqdim olunur. Belə ki, var-dövlət
asudə vaxtı təmin edir. Aristotelin fikrincə, asudə vaxt “özünü
təkmilləşdirmə və siyasətdə iştirak üçün zəruridir” [56].
Aristotel (b.e.ə. 384-322) özünün “Siyasət” əsərində vergilə -
rin ödənilməsini insanların vətəndaşlıq hüququ ilə birbaşa əlaqə -
lən dirirdi: “Lakedemonda hər kəs lazım olan haqqı ödə mə lidir,
əks halda qanun onu vətəndaşlıq hüququndan məhrum edir” [47]. 
Qədim  Roma  dövlətinin  tarixinə  vergi  siyasəti  nöqteyi-
nəzərindən  yanaşmada  olduqca  mühüm  qanunauyğunluqlar
aşkarlamaq mümkündür: bütün dövrlərdə, ölkədə hansısa ağır
vəziyyətin yaranmasından asılı olmayaraq, heç bir siyasi lider və
onun hökuməti imperiya təbəələri üçün adi olan vergi yükünü
tam həcmdə Romanın azad vətəndaşlarının üzərinə qoymağa
cürət etmirdi. Paytaxt Roma əyalətlər hesabına yaşayırdı. Əyalət
əhalisindən  yığılan  vergilər  nəinki  imperator  hökumətinin
saxlanmasına, həm də Roma şəhərinin bütün əhalisinin saxlan -
29