O`zbekiston respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi toshkent farmatsevtika instituti

 
3-Amaliy mashg‘ulot 
YANGI DORILARNI ISHLAB CHIQISH VA TADQIQ QILISH. 
 
          Mashg’ulot maqsadi: Amaliy mashg’ulotda talabalarga yangi dorilarni ishlab 
chiqish va tadqiq qilish haqida umumiy tushuncha berish.  
          Mavzuning ahamiyati: talabalarni mazkur standartlarni chuqur o’rganishlariga 
erishish  va  ko’nikmalar  hosil  qilish.  yangi  dorilarni  ishlab  chiqish  va  tadqiq  qilish 
uning tarkibiy qismlarini bilish. 
 
 
         Mavzuning asoslanishi: Yangi dori moddalarning yaratilishi va tibbiyotga tatbiq 
etilishi  turli  soxa,  jumladan,  farmatsevtik  kimyo,  farmakologiya,  biologiya  hamda 
tibbiy  fanlar  olimlarining  hamkorligida  olib  borgan  ilmiy  izlanishlarining  samarali 
natijasidir. 
Dori preparatini yaratish ancha murakkabdir, bu faqat uning olinishi jarayoniga 
bog‘liq  bo‘lmay,  balki  farmakologik  samaraligiga  ko‘p  turli  omillarning  ta’sir 
ko‘rsatishidadir. Hozirgacha tabiiy manbalardan va sintez yo‘li bilan olingan kimyoviy 
birikmalar ko‘p bo‘lishiga qaramay, tibbiyot amaliyotida ularning juda ham kam qismi 
ishlatilmoqda.Dori moddalarining yaratilishi bu murakkab jarayon bo‘lib, bu jarayon 
to dori moddaning olinish g‘oyasidan boshlab to uning dorixonaga etib borgunga qadar 
bo‘lgan barcha bosqichlarni o‘z ichiga oladi. 
 
 
Dori  moddalarining  noxush  qo‘shimcha  ta’siriga  ega  ekanliklari,  ya’ni  allergiya,   
bemorlarning  u  yoki  bu  dori  moddasini  ko‘tara  olmasliklari,  dori  moddalarga 
mikroorganizmlarning  barqarorligini  tabora  ortib  borishi  bo‘larning  hammasi  yangi 
dori moddalarni yaratilishini yoki borlarini takomillashtirishni  taqazo etadi.   Masalan: 
kuchli og‘riq qoldiruvchi dori vositasi bo‘lgan morfin va promedol dori moddalarini 
olaylik. Bu dorilarning noxush taraflaridan biri  bu ularga kasallarning o‘rganib qolishi 
va ularning ta’sir muddatining qisqaligidadir, shuningdek ular zaharlidir. 
 YUrak  xirurgiyasi,  neyroxirurgiya  reanimatalogiyasining  tobora  rivojlanib 
borishi  narkoz  uchun,    gangliobloqatorlar,  analgetiklar  va  boshqa  xususiyatga  ega 
bo‘lgan  yangi  dorilarni  yaratishni  talab  etayapti.  Bemorlarga  tashxis  qo‘yishda 
ishlatiladigan  rentgenologik  usullarning  rivojlnishi  yangi-yangi  rentgenokontrast 
vositalarining ishlab chiqilishiga olib keldi. 
19 asrning oxirigacha insoniyat olamida dori moddalar emperik usulda, ya’ni 
tasodifiy  kuzatishlar  oqibatida  yaratilib  kelindi.  SHifobaxsh  xususiyatlari  tasodifiy 
topilgan  edi.  Xuddi  shunday  tasodifan  yodning  buqoq  kasalligini  davolashdagi, 

---

 
bromidlarning  epilepsiyani  davolashdagi,  atsetanilidning  haroratini  tushirish 
xususiyati, fenolftaleinning yumshatuvchilik xususiyatlari ochilgan edi. 
Tasodifiy  kuzatishlar  natijasida  hozirgi  zamon  dori  moddalaridan  antibiotiklar, 
psixotrop  dori  vositalari  topilgan.  Ba’zida  dori  moddalarning  qimmatbaho 
xususiyatlari  ularni  klinik  sinovlarini  o‘tkazilayotganda  aniqlanib  qoladi.  Masalan, 
amidopirin klinik sinovlardan o‘tayotganda unga solyubilizator sifatida taklif qilingan 
butadionning  samarali  harorat  pasaytirish  xususiyati  borligi  aniqlangan.  Ammo  bu 
natijalar  ilmiy  tomonidan  tasdiqlanmagan  edi.  Kimyo  va  biologiya  fanlarining 
rivojlanishi dori moddalarni yo‘naltirilgan usulda qidirish kerakligini ko‘rsatdi. Buning 
uchun  kimyoviy  laboratoriyalarda  olinayotgan  sun’iy  dori  moddalarning 
farmakologiyasi  o‘rganilishi  kerak.  Hozirgi  vaqtda  yangi  dori  moddlarini  yaratish 
borasidagi izlanishlar quyidagi  asosiy yo‘nalishlarda olib boriladi: 
1.Emperik (tajriba) usul 
2.Aniq bir maqsadga yo‘naltirilgan usul (sintez: to‘la  va qisman); 
3.Gen  muxandisligi usuli; 
4.Xujayra biotexnologiyasi  (klips)usuli ( maxsus biologik muxitda o‘simlikning 
ma’lum  a’zolarini    o‘stirish  natijasida  shu  organda  saqlangan  moddalar  tez  va 
etarli miqdorda ajratib olinadi ). 
5.Kompyuter kimyosi 
Emperik  usul  xatoliklar  va  yanglishishlar  asosidagi    izlanishlar  bo‘lib,  uning 
mohiyati  shundan  iboratki,  kimyogar  olim  tomonidan  turli      maqsadda  emperik 
qonuniyatlar  asosida    sintez  qilib  olingan  birikmalarning  ichidan  ularning  kimyoviy 
tuzilishlari ustida to‘g‘ri fikr yuritgan xolda, farmakolog olim dastlabki tajriba yo‘li 
bilan  qaysi  fiziologik  faol  guruxlarga  kirishini  taxminan  bo‘lsada  belgilab  beradi. 
Keyinchalik ulardan farmakologik faol modda bo‘lishi mumkin deb topilganlari tanlab 
olinadi  va  ta’siri  jihatidan  unga  o‘xshash  amalda  mavjud  preparatlari  asosida  har 
tamonlama  biologik  faollik  darajasi  va  organizmga  xavfsizligi  tekshiruvlaridan 
o‘tkazib  aniqlanadi.  Bunday  ko‘p  sonli  va  turli  gurux  kimyoviy  moddalar  orasidan 
farmakologik  faol preparatlarni tanlab olish ingliz amaliy adabiyotida «skrining» deb 
yuritiladi( ya’ni tanlab olish, elakdan o‘tkazish demakdir) ya’ni juda ko‘p sintez yo‘li  
bilan  yoki  tabiiy  manbalardan    olinayotgan  turli  xil  dori  moddalar  kimyoviy  va 
farmakologik  testlar  yordamida  ajratib  olinadi.  Skrining  usulida  ko‘plab  kimyoviy 
moddalar    ichidan  dori  sifatida  yaroqliligini  tanlab  olish  iqtisodiy  jihatdan    qimmat 
bo‘lib, ularni  dori  sifatida ishlatish  mumkinligini  isbotlash  esa  juda ko‘p vaqt talab 
qilinadi.  Hozirgi  vaktda  skrining  usuli  bo‘yicha  ko‘p  sonli  kimyoviy  birikmalar 
orasidan tibbiyotda ishlatilishga yaroqliligini tanlab olish yo‘llarini zamonaviy fan va 
texnika asosida takomillashtirish borasida bir muncha yutuqlarga erishilgan bo‘lsada, 
shu sohada izlanishlar hali davom etmoqda. Dori vositalarini yaratishda yana bir usul 
bu  aniq  bir  maqsadga  yo‘naltirilgan  sintez  yo‘lidir  .  Usulning  mohiyati  shundan 
iboratki, olishga mo‘lljallangan dori moddasining sintezi uning farmakologirk ta’siri 
har  tomonlama  oldindan  nazariy  asoslangan  aniq  bir  yo‘nalishda  olib  boriladi.  Bu 
yo‘nalish  bo‘yicha  mo‘ljallangan  yangi  dori  moddasini  yaratish  uchun  ko‘pgina 
hozirda amalda ma’lum kasallikni davolashda qo‘llaniladigan moddalarning kimyoviy 
tuzilishini  nazarda  tutgan  xolda  sintez  qilinadi.  Aniq  bir  maqsadga  qaratilgan 
yo‘nalishda yangi dori moddasini olishning hozirgi vaqtda ko‘p tarqalgan yana bitta 

---

 
usuli,  ayni  paytda  keng  qo‘llaniladigan  yuqori  biolgik  faol  dori  moddalarining 
kimyoviy tuzilishiga asoslangan yarim sintetik usuldir. YArim sintetik usul bilan olish, 
ayniqsa  tabiiy  dori  moddalarining  jumladan,  alkaloid,  gormon,  vitamin  va 
antibiotiklarning  kimyoviy  tuzilishiga  biror  o‘zgartirishni  kiritilishi,  ular  ta’sirini 
yanada  kuchaytirishga,  barqarorligini  oshirishga  va  ba’zida  esa  ta’sirini  mutlaqo 
boshqa yo‘nalishga o‘zgarib ketishiga olib keladi. 
      
        
foli kislotasi 
Masalan,  foli  kislotasi  tuzilishidagi  pirimidin  halkasinin  4-xolatidagi  ON 
guruxi  o‘rniga  NN2  guruxini  va  10-xolatdagi  NN2  guruxidagi  vodorodni  CH
3
 
radikaliga almashtirib, ta’sir jihatidan foli kislotaga qarama-qarshi bo‘lgan metotreksat 
preparati olindi. 
  
 
Metotreksat  
               Tabiiy  penitsillinlar  asosida  yarim  sintez  usuli  bo‘yicha  yangi  kislotali 
muxitga va penitsillinaza fermentiga chidamli hamda keng doirali antimikrob ta’sirga 
ega penitsillinning turli xillari yaratildi. 
Oksitetratsiklin molekula tuzilishining 6-xolatidagi ON va SN3 guruxlardan N2O 
chiqarib tashlaganda, unga nisbatan birmuncha notoksik va kuchli ta’sirga ega yarim 
sintetik  metatsiklin preparati olindi.  
 
Oxytetracyclinum
hydrochloridum
OH
OH
OH
OH
CH
3
HO
OH
N(CH
3
)
2
O
O
CONH
2
HCl
 
 
 
Methacyclinum
hydrochloridum
OH
OH
OH
OH
CH
2
OH
N(CH
3
)
2
O
O
CONH
2
HCl