Обсуждены и интерпретированы основные вопросы компьютерной лингвистики

lar (immediate constituents) sintaktik m odeli hisoblanadi. Bevosita ishtirokchi- 
lar m etodiga k o 'ra ,  tay an ch  n u q ta  k o n stru k siy a hisoblanadi.  K onstruksiya 
tark ib id an   ishtirokchilar  va  bevosita  ishtirokchilar  a jratilad i.18  K o n stru k -
*  Теньер  Л.  Основы  структурного  синтаксиса.  -   М.:  Прогресс,  1988.  -
С .12.
”   Есперсен  О.  Философия  грамматики.  -   М.:  Иностранная  литература, 
1958.- С .1 6 4 -   165.
18 
Nurmonov A.  Lingvistik  tadqiqot  metodologiyasi  va metodlari.  -  Toshkent: 
Akademnashr,  2010.  -   B.88.

---

Kompyuter  lingvistikasi  asoslari
41
siya  atam asi  ostida  m a ’noli  qism larning  k etm a-ket  m u n o sab atid an   tashkil 
to p g an  butunlik tushuniladi. Ishtirokchilar deb k a tta ro q  konstruksiya tarki- 
biga  kirgan  so 'z   yoki  konstruksiyaga  aytiladi.  M uayyan  konstruksiyaning 
bevosita  shakllanishida  ishtirok  etgan  bir  yoki  bir  nechta  ishtirokchilarga 
bevosita  ishtrokchilar  deyiladi.  M asalan,  A  'lochi  talabalar  о 'z  vazifalarini 
aniq  va p u xta   bajaradilar.  Bu ju m la  k onstruksiya  hisoblanadi,  uning  tarki- 
bidagi  b archa  m a ’noli  so 'z la r  («va»  b og'lovchisidan  tashqari)  ishtirokchi­
lar,  bevosita aloqaga  kirishgan so 'z la r bevosita  ishirokchilar deyiladi.  B un­
da  a ’locki  so ‘zi  talabalar  so ‘zi  bilan,  aniq,  p u x ta   so 'zlari  bajaradilar  so ‘zi 
bilan,  o ‘z  so ‘zi  vazifalarini  s o ‘zi  bilan  o 'z a ro   zich  b o g 'lan g an .  D em ak,  be­
vosita  ishtirokchilar  sintaktik  m odelida  d astlab   so 'z   birikm alari  ajratiladi, 
so 'n g ra   ular  gap  ichida  birlashtiriladi.
O 'zb ek   tilshunosligi  d a rg 'a la rid a n   biri,  o 'tk ir   nigohli  olim ,  professor
A .N urm onovning fikricha, m azkur m odelda nutq n in g  h a r bir m ustaqil par- 
chasi  ikki  qism dan  tashkil  topadi.  O 'z   n av b atid a,  h ar  qaysi  qism   yana  o 'z  
ichida  ana  shunday  qism lardan  ib o rat  b o ia d i.  K o 'rin a d ik i,  h a r  bir  k o n st­
ruksiya bin ar tam oyilga k o 'ra  qism larga b o 'lin ad i va bu b o 'lin ish  k o n stru k ­
siya  doirasida  graduallik  (darajalanish)  xususiyatiga  ega  b o iad i.-19
Bevosita  ishtirokchilarga  ajratish  m odeli  tanqidiy  idrok  etilib,  undagi 
ayrim   g 'o y a la r  asosida  birm uncha  m u k am m alro q   va  form allashtirishning 
negizi  hisoblangan  generativ  va  tran sfo rm atsio n   g ram m atik a  (generative 
and  transform ational  gram m ar)  m aydonga  keldi.  T ran sfo rm atsio n   g ram ­
m a tik a   1950-yillarda  d a stla b   Z .H a rrisn in g   til  stru k tu ra sid a g i  tra n sfo r- 
m atsiya  xususidagi  qarashlari  t a ’sirida  yuzaga  kela  boshladi,  bu  yo'nalish 
Z .H arrisning  shogirdi  N .C hom skiy  to m o n id an   rivojlantirildi.  U nga  k o 'ra , 
d astlab k i  y ad ro   s tru k tu ra la r  b irik m a  s tru k tu ra la r  q o id a la r  tizim i  orqali 
tug'iladi. Y a ’ni h a r qanday til gram m atikasi yadro strukturalar (kernel struc­