Обсуждены и интерпретированы основные вопросы компьютерной лингвистики

nazariyaning  o 'rn ig a   bir  cho‘qqili  nazariya  m ayd o n g a  keldi.  U n g a   k o 'r a , 
faq at  kesim gina  gapning  g ram m atik   yadrosi  sifatida  e ’tiro f etildi.  U sh b u  
y o n d ash u v   fran su z  tilshunosi  L yusen  T enyerning  verbosentrizm  (lotincha 
«verbum » -  «fe’l»,  «kesim »  m a ’nolarini  an g latad i,  «cen tru m »  -  «m arkaz», 
unga k o 'r a , gapning m ark azi g ap b o 'la g i sifatida kesim , s o 'z  tu rk u m i sifati-

---

40
A. Rahimov
d a   fe’ldir)  konsepsiyasi  b ilan   b o g iiq d ir.-16  Ingliz  tilsh u n o si  O .Y espersen 
m azk u r konsepsiyaga qarshi  o 'la ro q   gapdagi  m u tlaq   hokim  b o 'la k  sifatida 
egani e ’tiro f e tg an .”   G a p   b o 'la k la ri  iyerarxiyasida egani  m arkazga  q o 'y ish  
tendensiyasi m an tiq   fanidan kelib chiqqan.  C h u n k i m a n tiq d a ism (subyekt) 
substansiyani (m ohiyatni), fe’l (predikat) aksidensiyani (hodisani) ifodalay- 
di,  degan  q arash   m avjud.  B unda ega gapning  tu b   m ohiyatini  aks  ettiruvchi 
birlam chi  b o 'la k ,  kesim   esa  egani  to 'ld iru v c h i,  eganing  tu rli  belgilarini 
k o 'rsatu v ch i  ikkilam chi  b o 'la k   sifatida  talqin  etiladi.
L .Tenyer  g 'o y alari  t a ’sirida  shakllangan  tobelik  gram m atikasi  m odel- 
lari  k o m p y u ter  lingvistikasining  av to m atik   analiz  d astu rlarid a  ishlatiladi. 
Bu  model  tobelik  daraxti  (shajara)  deb  ataladi.  B unda  gap  asosan  d a rax t 
k o 'rin ish id a   tasv irlan ad i,  ju m la   ta rk ib id a g i  so 'z la r  b ir-b iri  bilan  tobelik 
m u n o sa b a tid a   b o 'la d i  (bevosita  dom inatsiya  m unosabati).  K esim   d a rax t- 
ning  ildizida  joylashgan  b o 'la d i  va  d o m in a n t  b o 'la k   hisoblanadi,  bo sh q a 
so 'z la r (gap b o 'la k la ri)  u n g a bevosita yoki  bilvosita (boshqa so 'z la r yorda- 
m ida)  tobelangan  b o 'lad i.
T ilshunoslikda  a n ’anaviy  g ap  b o 'la k la rig a   a jratish d an   tash q ari,  yana 
gapni  k o m m unikativ  nuqtayi  n a zard an   qism larga  ajratish  ham   m avjud,  u 
gapning  ak tu al  b o 'lin ish i  deb  ataladi.  B unda  gap  tema  va  rema  qism lariga 
ajratiladi.  B unda  tema  n utqiy  m ulo q o tn in g   bizga m a ’lum  qism iga  nisbatan 
ishlatiladi,  rema esa m uayyan n arsa,  voqea-hodisa, ja ra y o n   k abilar haqida- 
gi yangi  inform atsiyani  anglatadi.  K o 'p in c h a   tem a ega guruhi  orqali,  rem a 
esa  kesim   g u ru h i  o rq a li  ifo d a la n a d i.  B a ’z a n   b u n in g   ak si  b o 'lis h i  h am  
m um kin.  M asalan,  «Botirjon  universitetda  ishlayapti»  gapida  ega  vazifasi- 
da  kelgan  Botirjon  tem a  hisoblanadi,  chunki  n u tq   vaziyati  uchun  B otirjon 
aniq  va  avvaldan  tan ish   b o 'lg a n   shaxsdir.  G a p d a   kesim  guruhini  tashkil 
etgan  universitetda  ishlayapti  rem adir.  D em ak,  b u n d a  B otirjonning  univer­
sitetda  ishlayotganligi  fakti  n u tq   vaziyati  u chun  yangi  x abardir,  shuning 
u chun  u  rem a  hisoblanadi.
T obelik daraxti (shajara) m odeliga eng yaqin m odel bevosita ishtirokchi-