Электротехниканинг фанининг таърифи ва ахамияти

1.10. Тугун кучланиши методи.
Кўп ҳолларда ҳисоблаѐтган схема иккита тугунга эга бўлади ѐки
шундай схема қилиб ўзгартириш мумкин. Бундай холларда тугун 
кучланиши методи энг содда ҳисоблаш усули бўлади. Бу усул иккита 
тугун нуқтага уланган бир неча параллел тармоқдан иборат схемаларга 
қўлланилади. 
Расмда умумлашган ҳолда n та тармоқдан иборат схема
кўрсатилган. 
Бу тармоқлар а ва b тугунларга уланган. Бу нуқталарнинг 
потенциаллар фарқини топамиз.
=
+
 
ѐки
=
(1) 
Бу ерда
- тугун кучланиши. Тармоқ токлари эса:
( 
(2) бу ерда
k- тармоқнинг ўтказувчанлиги
1-расм 

---

26 
Схемада ҳамма ток ва ЭЮК лар а тугунга йўналган. Агар уларнинг
йўналиши тескари томонга бўлса, улар манфий ишора билан олинади
кирхгофнинг биринчи қонунига мувофиқ. 
∑
∑
∑
∑
∑
∑
⁄
кўпайтма минус ишора билан олинади агар
ЭЮК 
нинг йўналиши токнинг қабул қилинган йўналишига тескари бўлса. 
Тугун қўлланиш
ни томонидан кейин (2) формула ѐрдамида 
токларнинг қиймати топилади 
1.11.Эквивалент генератор усули.
Мураккаб схеманинг фақат битта тармоғидаги (аb) токни 
ҳисоблаш талаб этилган пайтларда бу усулни қўллаш мақсадга мувофиқ 
бўлади. 
Электр юритувчи кучлар ва ўзгармас қаршиликларни ўзида 
жамлаган мураккаб занжир бирорта аb тармоққа нисбатан кучланиш 
манбаи бўлиб хизмат қилади. Мураккаб занжир аb тармоқ билан 
иккита зажим (иккита қутб) а – b орқали уланган. Бу мураккаб 
занжир аb тармоққа нисбатан актив чизиқли иккиқутблик бўлиб 
хизмат қилади. Бундай иккиқутблик, ўзининг ички схемаси ва ичидаги 
электр энергияси манбалари сонига қарамай, аниқ ички қаршиликка эга 

---

27 
бўлган битта эквивалент электр юритувчи куч манбаи билан 
алмаштирилиши мумкин. 
1 – расм. 
Бу электр юритувчи куч ва ички қаршилик қуйидаги асосда 
аниқланади. аb тармоққа фикран манба киритамиз, унинг электр 
юритувчи кучи шундай катталикка эга бўлиши керакки аb тармоқдаги 
ток йўқолсин. Бундай бўлиши учун ЭЮК аb тармоқдаги салт ишлаш 
кучланиши
га, яъни
бўлган пайтдаги аb зажимлар 
орасидаги кучланишга, сон жиҳатдан тенг ва йўналиши жиҳатдан 
қарама-қарши бўлиши керак. 
нинг ошиши билан
кучланиш 
ҳам у ѐки бу миқдорда ошади. Чунки 
токнинг камайиши 
иккиқутблик ичидаги кучланиш йўқотишларини камайтиради. Шу 
сабабли, 
кучланиш
максимал қийматидир. 

---

28 
Кейин шу аb тармоққа иккинчи ЭЮКни
ни 
киритамиз (1-расм,в). У
нинг таъсирини тўла компенсациялайди, ва 
тармоқда дастлабки ток 
қайта тикланади. Аммо суперпозиция 
принципига асосан, ток
ЭЮК нинг мустақил таъсири натижасида 
ҳосил қилинган деб ҳисоблаш мумкин. Бу шундан келиб чиқадики, 
биринчи пайтда иккиқутблик электр юритувчи кучи 
ток ҳосил 
қилади, 
ЭЮК эса
ток ҳосил қилади. Натижада
(1)
б е д
иккиқутбликнинг а,b зажимларга нисбатан кириш 
қаршилиги, бунда ҳамма ички ЭЮК манбалари қисқа туташтирилган 
деб ҳисобланадилар.
алмаштиришни бажариб,
токни 
иккиқутбликнинг салт ишлаш кучланиши ва қисқа туташув қаршилиги 
орқали аниқловчи формулани келтириб чиқарамиз:
(2)
Ш асосан баѐн этилган усул кўпинча салт ишлаш ва қисқа 
туташув усули деб аталади. Шу номга
ва
ларни топиш 
тажрибалари мос келади. 
ни аниқлаш учун аb тармоқни узиб 
қўйиб а ва b зажимлар орасидаги кучланиш ўлчанади.
ни 
аниқлаш учун эса а,b зажимлар қисқа туташтирилади (хусусий 
қаршилиги жуда кам бўлган амперметр билан) ва ток 
ўлчанади.
(2) формулага 
ни қўйиб (қисқа туташув)
қаршиликни аниқлаймиз: 
Б қа ҳолларда
деб ҳисоблаш ва ҳисоблаш схемаларида 
актив иккиқутбликни резистор билан кетма-кет уланган эквивалент 
генератор билан алмаштириш қулайроқ бўлади (2-расм, а).

---

29 
2 – расм. 
Резисторни эквивалент генераторнинг ички қаршилиги деб 
ҳисоблаш мумкин. 
ва
ларни ҳисоблаш кўпинча 
нисбатан мураккаб. Шунга қарамай бу усулни қўллаш ҳисоблашларни 
анча камайтиради, айниқса,
ток кучини
қаршиликнинг бир 
неча қийматлари учун топиш керак бўлган ҳолларда. Баъзида
ҳисоблашларда актив иккиқутбликни эквивалент ЭЮК генератор билан 
эмас, эквивалент ток генератори билан алмаштириш мақсадга мувофиқ 
бўлади. Бу ҳолда генераторнинг ўзгармайдиган ток кучи:
қаршилик эса бу ток манбаига параллел уланади (2-расм, б).