O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

Jon Kennet Gelbreyt 
(1909-2006) 

---

270 
 
T.Veblen  o‗z  nazariyasida  –  texnokratiya  jamiyatda  oldingi 
qatorlarda bo‗lishi kerak, deb aytgan bo‗lsa, J.K. Gelbreyt esa, u amalga 
oshirildi, deb tasdiqlaydi. 
Hozirgi  zamon  bozor  iqtisodiyotining  barcha  eng  muhim 
hodisalarini  J.K.Gelbreyt  zamonaviy  texnika  taraqqiyotining  to‗g‗ridan 
to‗g‗ri  va  bevosita  natijasi,  deb  tushuntiradi.  Texnika  va  texnologiya 
uning  fikriga  ko‗ra  hozirgi  zamon  kapitalizmi  uchun  xarakterli  bo‗lgan 
yangi  iqtisodiy  belgilarni  vujudga  keltiradi.  Ulardan  eng  muhimi 
rejalashtirishdir. Korporatsiyalarni boshqaruvchi texnostruktura ularning 
ish  faoliyatini  bir  necha  yil  oldinga  rejalashtiradi.  Rejalashtirish  va 
bitimlar  tizimi  (xomashyo,  asbob-ukunalar,  ilmiy  va  konstruktorlik 
ishlanmalarini yetkazib berish bo‗yicha) barqarorlikni keltirib chiqaradi, 
raqobatni  esa  bartaraf  etadi.  Chunki  reja  raqobat  bilan  unchalik 
«chiqisha  olmaydi».  Shuning  uchun  hozirgi  zamon  iqtisodiyotida 
muttasil  va  har  tomonlama  korporatsiyalararo  shartnomalar  tuzuladiki, 
ular  bozorning  boshqarilib  turilishini,  barqaror  bo‗lishini  ta‘minlaydi. 
Stixiyali  bozor  va  erkin  raqobat  faqat  darsliklarda  qolib  ketadi, 
zamonaviy  rivojlangan  mamlakatlar  iqtisodiyoti  esa,  uzoq  muddatli 
rejalashtirish asosida texnostruktura bilan boshqarilib turiladi. 
J.K. Gelbreyt o‗zining keyingi asarlarida texnostrukturaga nisbatan 
tanqidiy  fikrlarni  bildirgan.  U  texnostrukturani  «bozor  tizimini» 
ekspluatatsiya  qilishda  (mayda  va  o‗rta  biznesni),  davlat  amaldorlari 
bilan  qo‗shilib  ketishda,  qurollanish  ketidan  quvishda,  tabiiy 
resurslardan 
foydalanishdagi 
isrofgarchilikda, 
bozorga 
ta‘sir 
ko‗rsatishning  monopolistik  uslublarini  qo‗llashda  aybladi.  Yirik 
korporatsiyalar  davlat  mashinasi  bilan  uzviy  bog‗langan  va  undan  naf 
ko‗radi:  qulay  buyurtmalarni  va  soliq  imtiyozlarini  oladi,  raqobat 
kurashida  siyosiy  mexanizmlardan  foydalanadi.  J.K.  Gelbreyt  davlat  va 
jamiyat  tomonidan  texnostruktura  faoliyati  tartibga  solinib  turilishini 
qayd qilib o‗tadi. 
U  shuningdek,  mayda  va  o‗rta  tadbirkorlikni  va  ijtimoiy 
texnostrukturani (uy-joy qurilishini, ijtimoiy transportni, tibbiy xizmatni, 
qishloq xo‗jaligini, san‘atni) davlatning qo‗llab-quvvatlashini talab qilib 
chiqdi.  «Bozor  tizimida»  bahoni  va  ish  haqini bevosita tartiblash uning 
fikricha, tadbirkorlarda va ishchilarda kelgusidagi baho va daromadlarga 
bo‗lgan  ishonchini  uyg‗otadi.  Bu  ishlab  chiqarish  va  xususiy 
investitsiyalarning barqarorlashuviga olib keladi. Davlatning aralashuvi, 

---

271 
 
eng  avvalo,  «bozor  tizimi»  zarar  ko‗radigan  inflyatsiyani  to‗xtatish 
uchun  ham  zarur.  Hukumat  korporatsiyalar  bilan  nufuzli  kasaba 
uyushmalarining  o‗zaro  ta‘sir  ko‗rsatish  jarayoniga  aralashuvi  va  yirik 
biznesdagi baho va mehnat haqi darajasini bevosita nazorat qilib turishi 
kerak.