O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti



Download 7,84 Mb.
Pdf ko'rish
bet79/190
Sana16.07.2021
Hajmi7,84 Mb.
#120887
1   ...   75   76   77   78   79   80   81   82   ...   190
Bog'liq
bolalar adabiyoti

Sadriddin  Ayniy  (1878-1954).  Ustod  Sadriddin  Ayniyni  bolalar  uchun  ijod 
etishga ma’rifatparvarlik faoliyati boshlab kelgan edi. U zullisonayn (ikki til egasi) 
adib  sifatida  ma’lum  va  mashhur.  Sadriddiy  Ayniy  ham  jadid  ma’rifatchilik 
harakatining  yorqin  namoyandalaridan  biri  bo‘lib  maydonga  chiqqan.  Adib 
vatandoshlarini uyg‘otishning yagona yo‘li – ularni o‘qish va o‘qitishga jalb qilish, 
deb  tushundi;  o‘zi  eski  maktab  va  madrasalarda  uzoq  yillar  tahsil  ko‘rgani,  uning 
barcha  mashaqqatlarini  anglab  yetganligi  sababli  usuli  jadid  maktablari  haqida 
ko‘proq bilishga intiladi. 
1903-yilda  Samarqandga  borib,  Mahmudxo‘ja  Behbudiy  tashabbusi  bilan 
tashkil  etilib,  o‘sha  davrda  dovruq  yoygan  Abdulqodir  Shakuriyning  “usuli 
jadidiya” maktabini ko‘radi, undagi o‘qish va o‘qitish jarayonlari bilan tanishadi. U 
yerda  va  Buxoroda  o‘zi  ko‘rgan  tatarcha  maktablar  tajribasiga  asoslanib,  do‘sti 


107 
 
Abdulvohid  Munzim  bilan  hamkorlikda  1908-yilda  shunday  maktab  ochishga 
muvaffaq bo‘ldi. 
Ayni  choqda  Ismoil  Gaspiralining  “Xo‘jayi  sibyon”  (“Bolalar  muallimi”)  va 
Mahmudxo‘ja  Behbudiyning  “Kitobat  ut-atfol”  (“Bolalar  kitobi”)  darsliklaridan 
ilhomlanib,  shuningdek,  “Chor  kitob”  hamda  Shayx  Sa’diyning  “Guliston”, 
Abdurahmon  Jomiyning  “Bahoriston”,  Alisher  Navoiyning  “Mahbub  ul-qulub” 
asarlariga  xos  an’analardan  ijodiy  foydalanib,  1910-yilda  “Tahzib  us-sibyon” 
(“Yoshlar  tarbiyasi”)  darsligini  yaratadi.  Muallifning  e’tiroficha,  “bu  adabiy  kitob 
xarakterida bo‘lib, bolalarni xiyla zavqlantirar edi”.  Darslik o‘qituvchiga metodik 
maslahat  beruvchi  (“Ogoh  etish”)  uqtirishi  bilan  boshlanib,  dastavval  “Tarbiyali 
bola” sarlavhali didaktik maqola berilgan. So‘ngra, shu didaktik maqoladagi fikrlar 
“Hikoyat”,  “Odobli  bola”,  “Ota-ona”  va  “Savol-javob”  sarlavhali  maqolalarda 
rivojlantirilgan.  Chunonchi,  “Hikoyat”da 
Yo‘ldosh  ismli 
o‘quvchining 
yolg‘onchiligi, har gal qalamini o‘zi sindirib, boshqa biror safdoshi boshiga qo‘yib, 
uni  gunohkorga  chiqarish  bilan  shug‘ullanishi,  har  qancha  nasihat  qilinsa-da, 
qulog‘iga  olmagani,  baribir  yolg‘on  tuhmat  qilishdan  toymay,  oxiri  safdoshlari 
muallim  va  mudarris  bo‘lib  yetishganlari  holda  u  hammol  va  mardikor  bo‘lib 
yashashga mahkum bo‘lgani bayon qilingan. 
“Odobli  bola”  didaktik  maqolasida  odob  va  odoblilik  qoidalari  tushuntirilsa, 
“Ota-ona”  didaktik  maqolasida  farzandning  ota-ona  oldidagi  burch  va  mas’uliyati 
haqida  so‘zlanadi.  So‘ngra,  “Savol”  sarlavhasi  ostida  she’riy  topishmoq  berilib, 
uning birinchi bandida ona fazilatlari, ikkinchi bandida ota fazilatlari jumboqlanib, 
o‘sha  fazilatlar  tafsilotiga  ko‘ra  jumboqlarni  yechish  o‘quvchi  zimmasiga 
yuklanadi.  Jumboqlanish  esa  mumtoz  she’riyatdagi  chistongo‘ylik  an’analari 
asosida  voqe  bo‘lib,  shu  xususiyati  bilan  bolalarni  qiziqtiradi,  o‘ylashga  majbur 
qiladi. Bola mustaqil fikr qila turib, chistonda onaga xos fazilatlar jumboqlanganini 
anglab  yetadi  va  uning  javobi  ona  ekanligini  aniq  topadi.  Shu  tariqa,  bola 
tarbiyasida  ota-ona  va  maktab  hamkorligi  masalasi  alohida  ta’kidlanadi.    Muallif  
“Ustoz–muallim”  rukniga  mansub  “Maktab”,  “Savol-javob”,  “Marhamatli 
Ahmadjon”,  “Maktab  qoidasi  haqida  hikoyat”,  “Maktab  vasfiga  oid  masnaviy”, 
“Maktab  qanday  bo‘lishi  kerak?”,  “To‘g‘rigo‘y  va  o‘g‘ri  bola”,  “Tosh  hikoyati”, 
“Aqlli  odam  va  baland  baxt  egasi”,  “Badbaxt  odam”,  “Arabbek  va  ukalari 
hikoyati”, “Arabbek chorbog‘i”, “Aqlli bola”, “Esli bola”, “Hikoyat”, “Muallim va 
shogird  hikoyati”  va  “Hikoyat”  singari  didaktik  maqolalar  va  she’rlarda  bu 
muddaoni oydinlashtiradi. 
S.Ayniy tojik va o‘zbek maktablari uchun talay alifbe, o‘qish kitoblarini tartib 
berdi. Jumladan, “Qiz bola yoki Xolida” (1922), birinchi sinf uchun “Soli naxustin” 
(“To‘ng‘ich  yil”,  1924),  “Tojik  alifbesi”  (1927),    “Qiroat  kitobi”  (1930), 
Ismoilzoda,  Payrav  Sulaymoniy  va  Rahim  Hoshimlar  bilan  hamkorlikda  birinchi 
bosqich  maktablar  va  texnikumlar  uchun  “5  dar 4” qiroat kitoblarini  (1931) tartib 
berdi. 
Bu  darsliklar  orasida  “Qiz  bola  yoki  Xolida”  qizlar  maktabiga  mo‘ljallangan 
bo‘lib,  o‘zbek  tilida  yozilganligi  bilan  ajralib  turadi.  Bu  axloqiy-adabiy  asar 
adibning yangi zamon maktablari uchun tuzgan birinchi darsligi edi. 


108 
 
“Qiz  bola  yoki  Xolida”o‘ttiz  darsga  mo‘ljallangan.  Har  bir  dars  materiali 
o‘ziga  xos  adabiy-axloqiy  lavha  shaklidadir.  Ularda  nazariy  bilimning  amaliyot 
bilan  aloqadorligi,  mehnatning  foydasi  va  mehnatsevarlik,  xotin-qizlarning 
jamiyatdagi  roli  va  boshqa  qator  masalalar  to‘g‘risida  bahs  yuritilib,  muallif  ular 
talqini jarayonida Xolida shaxsining kamol topishini ko‘rsatishga harakat qiladi. 
Asarning  asosiy  qahramoni  –  Xolida.  Darslikdagi  16  lavhada  bevosita  uning 
xulq-atvori, ishlari va boshqalarga munosabati haqida gapirilsa, 10 lavhasida o‘qishi 
va  tarbiyasi  xususida  to‘xtalgan.  Umuman,  Xolida  oilada,  maktabda  va  tabiat 
qo‘ynidagi  faoliyat  jarayonida  ko‘rsatilib,  inson  shaxsi  shakllanishida  bu  uch 
omilning ta’siri  badiiy tarzda gavdalantiriladi. 
Darslik  qizlar  maktabida  o‘qishga  mo‘ljallanganligi  bois,  dastlabki  uch 
lavhasida  qizlarning  jamiyatdagi  o‘rnini  ifodalovchi  umumlashtiruvchi  saboq 
beriladi: “Qiz bola ota-onaning eng sevukli bir mevasidur. 
Qiz bola ota-onaning qayg‘ulik chog‘larinda eng mehribon bir sirdoshidir. 
Qiz bola qavmu qarindoshlarining obro‘yi va nomuslaridir. 
Qiz bola uyning ziynati va xonadonning davlatidir. 
Qiz bola yurtning bog‘i va butun el-u ulusning chirog‘idir…”
25
 
Ayniy  odobli  bo‘lmoq  yaxshi  bo‘lmoqning  bosh  sharti  ekanligini  2-  va  3-
darslarda  o‘rganiladigan  “Adabli  qiz  bola”  va  “Yaxshi  qiz  bola”  lavhalarida 
tushuntirib  o‘tgach, keyingi  darslarga  mo‘ljallangan  lavhalarda  Xolidani  harakatga 
soladi. Olti yashar Xolida ota-onasining yakka-yu yagona qizi bo‘lganidan bir qadar 
tantiq,  injiqroq  va  o‘zgalarni  nazarga  ilmaydigan  bir  qiyofada  kitobxonga  ilk  bor 
tanishtiriladi:  “Xolida  qabatma-qabat  kiyimlarni  kiyib,  halqa  va  uzuklarni  taqib, 
yasanib yurar va boshqa qizlarni nazari ilmas edi. Chunki odamning odamligi kiyim 
bilan deb gumon qilar edi”(10-b). U ilk bor oddiy mashkobning qizi Fotima bilan 
to‘qnashib,  asl  haqiqatni  anglab  olishga  muyassar  bo‘ladi.  Xolidada  o‘qishga,  ilm 
olishga havas uyg‘onadi, mehnatsevarlik, insondo‘stlik fazilatlari  shakllana boradi. 
“Xolida  xat  va  savoddan  bo‘lak  narsani  istamaydur”,  “Xolida  maktabga  boradir”, 
“Xolida  shohi  va  baxmal  kiyimlarini  sug‘urib  tashlaydir”,  “Xolida  qo‘l  ishlarini 
o‘rganadur”,  “Xolida  tikish  tikadur”,  “Xolida  Qunduzni  o‘limdan  qutqaradur”  va 
boshqa qator lavhalarda Xolidaning inson sifatida shakllanishi ko‘rsatilgan. Har bir 
lavhada  turli  mavzudagi  suhbatlar  yo  muallimaxonimning  shogirdlariga  o‘giti,  yo 
Xolidaning  mulohazalari,  yoki  Xolida  haqidagi  hikoyalar  tarzida  berib  boriladi. 
Masalan, 
“Sog‘liqni 
saqlamoq 
kerak” 
sarlavhali 
lavhada 
o‘qiymiz: 
“Muallimaxonim  o‘z  shogirdlarining  ilmlarini  ko‘paytirishga  va  axloqlarini 
tuzatishga qancha g‘ayrat ko‘rsatsa, alarning sog‘liqlarini saqlashga ham o‘shancha 
harakat qilar edi. Bu to‘grida aytar edi: “Qizlarim! Odam bolasi kasal bo‘lg‘andan 
keyin,  ko‘p  azoblar  chekar,  tabibga  borar,  bir  talay  jamalg‘a    tortar,  ota-onasini, 
og‘a-inisini, qavmi-qarindoshlarini qayg‘uga solar, shuning ila barobar yo sog‘ayur, 
yoki  yoshlik  chog‘inda  o‘lub  ketar.  Shuncha  azob  va  uqubatlardan  qutulishning 
birdan bir yo‘li: sog‘liqni saqlashdir”(18-bet.) Yoki, “Mashhur xotinlar” lavhasida 
shunday hikoya qilinadi: “Bir kuni Xolidaning otasi bozordan yangi bosilib chiqqan 
                                                 
25
 Ayniy S. Qiz bola yoki Xolida. Toshkent. 1964. 9-bet  


109 
 
“Mashhur xotinlar” otli kitobni keltirdi. Xolida ushbu kitobni bir-ikki qatla diqqat 
bilan  o‘qib  chiqdi.  Ushbu  kitobda  yozilg‘an  xabarlarga  ko‘ra    Islom  dunyosinda 
ancha  mashhur  xotinlar  o‘tgan  ekanliklari,  she’r  aytg‘onlar  sakson  to‘rt  nafar, 
mudarris  bo‘lib  dars  aytg‘onlar  yigirma  to‘rt  nafar,  xalqqa  va’z  so‘ylab,  xalqni 
to‘g‘ri yo‘lg‘a undab yurg‘anlar yigirma sakkiz nafar ekan…” (21-bet.)  
“Qiz  bola  yoki  Xolida”  asarini  shu  fazilatlariga  ko‘ra  professor  I.Braginskiy 
povest  deb  ataydi  va  hatto  uni  adibning  “Tahsib  us-sibyon”idagi  “Xonadoni 
xushbaxt” 
hikoyasining 
mantiqiy 
davomi 
sanaydi. 
Adabiyotshunos 
P.Shermuhamedov  esa  bu  darslik  haqida:  “S.Ayniyning  bu  lavhalarini  badiiy  asar 
deyish  mumkin  emas,  chunki  bu  yerda  bolalar  xarakteri  hayotiy  to‘qnashuvlar, 
ruhiy holatlar orqali ochilmaydi, faqat maqola uslubida avtorning qarashlari bayon 
qilinadi,  xolos”,–  deb  ta’kidlaydi.
26
 Rost,  “Qiz  bola  yoki  Xolida”  avvalo,  darslik 
tarzida  yozilgan.  Unga  badiiy  jihatdan  mukammal  qissa  talabidan  yondashib 
bo‘lmaydi.  Qolaversa,  yangi  o‘zbek  adabiyotining  ilk  namunalari,  qissa  va 
hikoyalari ham shu kabi didaktik ifodalar, bayon uslubiga xos bo‘lgan. Darslikning 
bolalar uchun mo‘ljallanganligi nazarda tutilsa, bu tabiiy. Ammo shunisi muhimki, 
bolalar adabiyoti shu qolipda qolib ketmadi. Badiiy, janriy ko‘lamiga ko‘ra o‘zining 
mustaqil o‘zanlarini topa bordi. Binobarin, “Qiz bola yoki Xolida” bolalar nasrining 
shakllanishi va rivojlanishiga munosib hissa bo‘lib qo‘shildi. 
XX  asrning  30-yillaridagi  bоlalar  adabiyotiga  nazar  sоlinsa,  ijоd  ahlining 
maktabga  ijоdiy  munоsabati  birmuncha  jоnlanganligini  kuzatish  mumkin.  Buning 
sababini  sho‘rоlarning  maktabni  qayta  qurish,  umumiy  majburiy  bоshlang‘ich 
ta’limga o‘tish, savоdsizlikni оmmaviy ravishda tugatishga qaratilgan siyosati bilan 
izоhlash  mumkin.  Aftidan,  хuddi  shu  hоlat  Ayniyga  eski  maktabdagi  o‘qitish 
jarayonini  eslatgan  ko‘rinadi.  Va  u  1933-yilda  “Eski  maktab”  avtоbiоgrafik 
qissasini  yozdi.  Dastlab  tоjik  tilida  bitilgan  bu  qissa  1935-yilda  alоhida  kitоb 
shaklida  bоsildi,  so‘ngra,  qayta-qayta  nashr  etilib,  maktab  darsliklariga  kiritildi. 
Ayniy  bu  asarini  1938-yilda  o‘zbеk  tilida  qayta  ijоd  qildi.  Hоzirga  qadar  uning 
o‘zbеkcha nusхasi o‘n martadan ziyod qayta nashr etildi. 
Asar o‘tmishdagi eski maktablarda amal qilingan ta’lim va tarbiya tizimining 
mоhiyatini  badiiy  оbrazlarda  gavdalantirib,  sarguzasht  shaklida  –  avtоbiоgrafik 
yo‘sinda  ifоdalab  bеrdi.  Zеrо,  uning  o‘zi  eski  maktabning  barcha  achchiq-
chuchugini tatib ko‘rgan edi. Shu sababli qissa markazida uning o‘z оbrazi  turadi. 
“Eski  maktab”  qisasida  o‘tmishdagi  diniy  maktab  hayotining  haqqоniy  tasvirini 
yaratib  bеrgan.  Asarda  yosh  Sadriddinning  hayoti  aks  etadi.  Bu  avtоbiоgrafik 
qissada  eski  usuldagi  maktabda  bеrilgan  ta’limning  qоlоqligi  va  tan  jazоsidan 
bоlalarning  azоblanishi;  dоmlaning  layoqatsizligi  va  qo‘pоlligi,  shоgirdlarning 
bеfоyda  o‘yin  va  mashg‘ulоtlar  bilan  shug‘ullanishlarini  tasvirlab,  muallif 
o‘tmishda bоlalik davrining bеfоyda va zеrikarli o‘tganidan afsuslanadi. 
Eski  maktablarda  bоlalar  to`rt  yasharligidan  bоshlab  qatnashishi  mumkin 
bo‘lgan. Sadriddin ham maktabga to‘rt yasharligidan qatnay bоshlagan. Lеkin оta-
оnasi  uning  maktabda  qiynalayotganini  ko‘rib,  tо  оlti  yoshigacha  maktabga 
                                                 
26
 Qarang: O`zbek bolalar adabiyoti va adabiy jarayon.  Т.: “Fan”, 1989. –B.33. 


110 
 
uzatmaydilar. Eski maktabхоnalar uy хоnalari kabi yorug‘ va tinch bo‘lmay, tоrgina 
bir хоnadan (hujradan) ibоrat bo‘lgan. Ularga tuynuklardan оzgina yorug‘lik kirib 
turgan,  хоlоs.  Shu  tоrgina,  хira  хоnada  uch  yuz  uylik  Sоktarе  qishlоg‘ining  to‘rt 
yashardan  o‘n  ikki  yashargacha  bo‘lgan  barcha  bоlalari  sabоq  оlishgan.  Undan 
tashqari,  Sоktarе  хo‘jalar  qishlоg‘i  bo‘lgani  uchun  “Tabarruk”  qishlоq 
hisоblanganidan,  atrоf  qishlоqlardagi  ba’zi  “iхlоsmandlar”  ham  o‘z  bоlalarini  bu 
maktabga  yubоrganlar.  Maktabхоnada  bоlalar  Ayniy  ta’biri  bilan  aytganda  “amir 
zindоnida  qamalgan  bandilar  kabi”  bir-birоvlarini  bоsib,  tiqilib,  qiynalib  tahsil 
оlishgan. 
Eski  maktablarning  sharоitini  rеal  aks  ettiruvchi  bu  tasvirni  o‘qigan  hоzirgi 
yoshlar bеiхtiyor o‘zlariga o‘qish, bilim оlish uchun yaratilgan qulay imkоniyatlar, 
yorug‘  va  kеng  sinf  хоnalari,  turli  хil  darsliklar,  o‘tirishga  mo‘ljallangan 
o‘rindiq,dоska  eng  muhimi,  ularning  barchasi  bеpul  tashkil  qilinganligini  ko‘z 
оldilariga kеltirishlari va bundan ta’sirlanishlari tabiiy. 
Ushbu  kitоbni  o‘qigan  o‘quvchi  o‘z  davri  maktablarini  bеiхtiyor  qissada 
tasvirlangan  maktabga  qiyos  qilar  ekan,  istiqlоl  davri  yoshlariga  uning  barkamоl 
avlоd  bo‘lib  ulg‘ayishi  uchun  bеqiyos  imkоniyatlar  yaratib  bеrilganini  yanada 
chuqurrоq  his  etadi.  O‘z  Vatani  bilan  faхrlanish,  оzоd  va  mustaqil,  farоvоn  va 
baхtiyor hayotdan minnatdоrchilik hissi оrtadi. 
Sеrqirra  faоliyat  sоhibi  bo‘lgan  Sadriddin  Ayniy  faоliyatida  pеdagоglik  ham 
o‘ziga  хоs  o‘rin  tutgani  bоis,  u  o‘z  davrining  maktab  va  madrasalari  hayotiga 
alоhida  qiziqish  bilan  qaraydi  hamda  ular  haqida  ko‘rgan-kеchirganlarini  “Eski 
maktab”, “Esdaliklar” singari asarlarida alоhida tasvirlab ko‘rsatdi. 
“Ko‘p  asrlik  o‘zbek  adabiyoti  tarixida,  –  deb  yozadi  professor  N.Karimov,– 
XX  asr  adabiyoti  alohida  ahamiyatga  ega.  Milliy  uyg‘onish  adabiyoti  yoki  jadid 
adabiyoti  atamalari  bilan  tilga  olinib  kelayotgan  bu  davr,  avvalo,  Mahmudxo‘ja 
Behbudiy, Fitrat, Hamza, Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon singari o‘lmas ijodkorlarning 
nomlari  bilan  bog‘liq.  Bu  ulug‘  zotlar,  birinchi  navbatda,  shoir  yoki  yozuvchi 
bo‘lganlari  holda  XIX  asr  oxiri,  XX  asr  boshlarida  vujudga  kelgan  yangi  ta’lim 
tizimi, milliy matbuot va teatr san’atiga ham asos soldilar”. 
Darhaqiqat,  olim  yuqorida  zikr  etgan  allomalar  serqirra  adib,  islohotchi 
ma’rifatparvar,  ta’bir  joiz  bo‘lsa,  o‘zbek  bolalar  adabiyoti  uchun  ham  hissa 
qo‘shgan ilg‘or ziyolilar edilar. Jumladan, Abdurauf Fitrat (1886-1938) siymosida 
nafaqat  yangi  o‘zbek  adabiyoti  asoschilaridan  biri,  dramaturg,  shoir,  nosir,  balki, 
zabardast  olim  va  fidoyi  pedagog,  yoshlar  rahnamosini  ko‘rish  mumkin.  U  1913-
yilda Istanbuldan Buxoroga maorif homiysi, ma’rifiy g‘oyalari bilan qaytib keladi. 
Biroq  o‘z  maqsadlarini  bu  davrda  mutaassiblik  avj  olgan  Buxoroda  amalga 
oshirolmagach, Shahrisabz va Karkida yangi maktablar ochish bilan shug‘ullanadi. 
Ayni  paytda,  yangi  maktablar  uchun  darsliklar  ham  yozadi.  Fitratning  1917-  yilda 
tartib  bergan  “O‘qu”  (Boku)  darsligi  ibtidoiy  maktablarning  so‘ng  sinfi  uchun 
mo‘ljallangan.  Unda  boshlang‘ich  sinf  o‘quvchilarining  yosh  xususiyatlari, 
qiziqishlari  inobatga  olinib,  talay  lavhalar,  mashq(tamrin),  ibratomuz  hikoyat  va 
savol-javoblar  berilgan.  Ba’zi  matnlar  esa  badiiy-tasviriy  jihatdan  ahmiyatga  esga. 
Aytaylik,  darslikdagi  “Yurtimiz,  Arslon  bilan  Botir”  sarlavhali  matnida  obrazli 


111 
 
vositalar yuksak mahorat bilan go‘zal va ta’sirli bayon etilgan. Bunda sharqliklarga 
xos  odob-axloq  belgilari  badiiy  talqin  etiladi;  unda  hikoyaga  xos  tasviriy  detallar 
talaygina.  Xususan,  muallif  poklikka  yo‘g‘rilgan  tongning  bolalar  qalbida 
farahbaxsh  tuyg‘u  uyg‘otishi,  Arslon  va  Botirning  yarim  kechadan  buyon  dalada 
qo‘sh  haydayotgan  “sevukli  otalari  Hasan  boboga  salom  berib,  qo‘lini  o‘pib, 
duosini olib kelish uchun” otlanishlarini, bunda ota-o‘g‘il munosabati, ularning bir-
birlari  oldidagi  burch  va  mas’uliyat  milliy  qadriyat  tarzida  ulug‘lanishini  tasviriy 
ifodalarda  bayon  etadi:  “Hasan  bobo  ham  endigina  namoz  o‘qib  bo‘lib,  qiblaga 
qarab,  bolalarining  haqiga  duo  qilayotgan  edi.  Ikkigina  ho‘kizi  boboning  duosiga 
omin,  deya  turgan  kabi  yonida  boshlarini  egib  turgan  edilar”  tarzidagi  voqelik 
bayoni ota duosining ulug‘ligini obrazli ifodalayotir. Fitrat bolalarga mo‘ljallangan 
mazkur  hikoyasida  kundalik  voqealar,  dolzarb  mulohazalarni  ham  xalq  ertaklariga 
monand obrazli bayon etishga erishadi. Aka-ukalar otalarining duosini olgach, uyga 
qaytayotib,  o‘ng  qo‘ldan  “Voy,  tangrim!”  degan  tovushni  eshitib  to‘xtaydilar. 
Qarasalar,  “Qurigan  yog‘ochning  ko‘lankasida,  yirtiq  bir  choponni  yuzlarigacha 
tortib  o‘tirgan  va  ehtimolki,  qattiq  bir  isitma  tutgan  bir  xotin”ga  ko‘zlari  tushadi. 
Ramzlardan  iborat  bu  detallarga,  chunonchi,  “qurigan  yog‘och”–  qulatilishga 
mahkum  etilgan  mustabid  tuzum;  “ko‘lanka”–  millatning  erkli  turmushiga  soya 
tashlagan ijtimoiy tuzum; “yirtiq chopon”–mazlum o‘lka qiyofasi; “isitmali xotin”– 
dardchil  Turkiston  timsoli  ekanligiga,  harqalay,  bolalarning  idroki  hali  yetmasligi 
ayon.  Shu  sababli  muallif  bolalar  tabiatiga  xos  ketma-ket  savol  berish  detalidan 
foydalanib,  mavzu  mohiyatini  oydinlashtirishga  erishadi.  Botir  va  Arslonning: 
“Onajon! Nima bo‘ldi sizga?”; “Biron o‘g‘lingiz yo qizingiz yo‘qmidimikim, kelib 
qo‘lingizdan  tutib,  holingizni  so‘rsin?”;  “Qanday  tosh  yurakli  ekan  ular?”  kabi 
so‘roqlariga  javoban  “ayol”ning:  “Men  butun  O‘zbekistonning,  chig‘atoylarning 
onalari  erurman,  otim  Turkistondur”,–  deyishi  yozuvchi  badiiy  niyatini 
oydinlashtirishga  xizmat  qilgan.  Millat  yoshlarining  ilmsizliklari  va  jaholat 
oqibatida  “ona”ning  shunday  ahvolga  tushganini  anglab  yetgan  o‘g‘lonlar  yaxshi 
o‘qishga  bel  bog‘laydilar.  Shu  ma’noda  Arslon  va  Botir  obrazlarini  ham  ramziy 
ma’no tashishi anglashiladi. Zotan, Abdurauf Fitrat o‘sib kelayotgan yosh avlodga 
o‘z yurti, mamlakatini mustamlakadan qutqarish, dardiga darmon bo‘lishlarini shu 
tarzda uqtiradi. 
Yetuk  satirik  va  tarixiy  romannavis  adib  Abdulla  Qodiriy  (1894-1938)  ham 
o‘z  davrida  bolalar  hayotini  aks  ettiruvchi  hikoyalar  yozgan.  Uning  Julqunboy 
taxallusi  bilan  yozilgan  “Tayoq  maktabi”da  yangi  maktabning  afzalligi,  uning 
bolalar  tarbiyasida  tutgan  roli,  eski  maktabning  qiyinchiliklari  bolalar  tili  orqali 
qiziqarli  tasvirlansa,  “Uloqda”  hikoyasining  qahramoni  o‘n  ikki  yasharli  Turg‘un 
chavandozdir.  Hikoyadagi  yosh  Turg‘un  ta’rifi,  bolalik  zavqi,  uning  yangi  kiyim 
kiygandagi  quvonch  va  g‘ururi  tabiiy  tasviri  bilan  e’tiborni  tortadi.  Shuningdek, 
xalq  orasida  keng  tarqalgan  uloq  o‘yinining  yetuk  chavandoz  darajasi  o‘smir 
Turg‘un  his-tuyg‘ulari,  ruhiy  olami,  sevinchu  shodligi  orqali  ifodalanishi  voqea 
tasviri  emas,  ruhiyat  va  xarakter  holati  tasviri  ustuvorligiga  ko‘ra  XX  asr 
boshlaridagi  o‘zbek  hikoyachiligidagina  emas,  bolalar  nasrida  ham  jiddiy  yutuq, 


112 
 
deyishga  asos  bo‘ladi.  Adibning  “Jinlar  bazmi”  asari  ham  bola  tilidan  hikoya 
qilingan. Unda bolalarcha qo‘rquv hissiyotlari, tuyg‘ulari real aks etgan. 
“Ushbu  hikoyani  necha  bor  o‘qib  chiqmaylik,–  deb  yozadi  adabiyotshunos 
S.Mirvaliyev,–  hamisha  yoshlikning  qandaydir  asov  to‘lqinlari  bilan  qayta-qayta 
uchrashgandek  bo‘lamiz;  ...xususan,  asar  qahramoni  holatlari  biz  boshimizdan 
kechirgan  hayot  –  turmush  manzaralaridek  jonli,  ishonarli  va  tabiiy,  ayni  chog‘da 
jozibali”.
27
 Darvoqe,  aynan  bolalikdagina  barcha  sirli  tilsimlar,  ajoyibotlar  olami, 
g‘aroyib  voqealar  haqiqiy  tuyuladi.  “Jinlar  bazmi”ning  dastlab,  bolalarga  alohida 
zavq bag‘ishlashi, fantastik ertaklarga xos qiziqarliligi ham shundan. Agar hikoyada 
yoshgina  murg‘ak  bola  tasavvuri  teran  aks  etmasa,  ehtimol,  uning  ta’sirchanligi 
ham bu qadar tabiiy chiqmas edi. O‘quvchi ko‘proq hikoyachi (O‘sarqul) emas, bu 
voqeani tinglagan (“Otam bu hikoyani boshlagan vaqtda mening vujudimni qo‘rquv 
o‘rab olar edi-da, ichimdan “Meni ham shunday jinlarga yo‘liqtirma”– deb tangriga 
yolvorib qo‘yar edim”) bola holatini yorqin ko‘radi, qo‘rquvdan titrayotgan, rangi 
oqarib,  ko‘rpa  ostiga  bekinib  olgan  bolakay  ahvolini  his  qiladi.  Yozuvchi  ushbu 
voqea  tafsilotlarini  shu  qadar  teran,  yorqin  bo‘yoqlarda  chizadiki,  chindan  ham 
o‘sha  kichkintoy  bola  yosh  Abdulla  obrazini,  ruhiyatini  aks  ettirganday  tuyuladi. 
Shu sababli, “Menga qolsa, – deb ta’kidlagan edi S.Mirvaliev bu asar haqida – uni 
avtobiografik  hikoya  ham  derdim”.Olim  muallif tasvirlagan  joy  –  bog‘-ishkomlar, 
ovloq  jin  ko‘chalar,    pastqam  dala  hovlilarni  adib  yoshligida  yashagan  uyga 
o‘xshatadi.  Demak,  bu  ham  yozuvchi  tasvirining  aniqligi,  ishonarliligi  va  ayni 
paytda  bolalik  xotiralarining  uyg‘oqligi  dalolatidir.  Binobarin,  adabiyotshunos 
P.Shermuhamedov  ham  “Uloqda”  va  “Jinlar  bazmi”  hikoyalarining  bolalar 
adabiyoti taraqqiyotiga muhim hissa bo‘lib qo‘shilganini o‘rinli  e’tirof  etadi. 
Binobarin,  XX  asrning  birinchi  choragini  tom  ma’noda,  o‘zbek  bolalar 
adabiyoti  va  adabiyotshunosligi  shakllanib,  yosh  nihol  singari  bo‘y  cho‘za 
boshlagan davr, deb aytishga asos bor. Ayni paytda uning tadrijiy taraqqiyotida bir 

Download 7,84 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   75   76   77   78   79   80   81   82   ...   190




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish