Namangan muhandislik pedagogika instituti

10.4. Ishlab chiqarishni tashkiliy-ishlab chiqarishli tayyorlashning iqtisodiy 
masalalari 
 
     
Tashkiliy-ishlab  chiqarishli  tayyorlashning iqtisodiy masalalari ro’yxatiga 
quyidagilar kiradi: 
 resurslardan foydalanish samaradorligini tahlil qilish; 
 tashkiliy-ishlab chiqarish darajasini uning taraqqiy etganligi va tizimning kirish 
talablariga mosligi, raqobatbardoshligi maqsadida tahlil qilish; 
  boshqaruv va ishlab chiqarish jarayonlarini oqilona tashkil etish tamoyillariga 
rioya etilishi tahlili; 
 ICHTTDni rivojlantirish bo’yicha innovatsion loyihalarning iqtisodiy asoslanishi; 
 ishlab chiqarish ko’rsatkichlarining asoslanishi; 
 sanoat namunalari, nou-xaulardan foydalanishga litsenziyalarni xarid qilishning 
iqtisodiy asoslanishi; 
 materiallar, xomashyo, resurslar, uskunalar, mehnatga ehtiyojni me’yorlash; 
 mehnatni ishlab chiqish va menejmentni tashkil qilish parametrlarini me’yolash; 
 ishlab chiqarishni tayyorlashni iqtisodiy asoslash; 
 tashkiliy loyihalar (tashkiliy tuzilmalar, tsexlar, uchastkalar va ish joylarini 
rejalashtirish, kooperatsiyalash va hokazo)ni ishlab chiqish va asoslash 
 
ICHTTD samaradorligi ko’rsatkichlari: 
 ICHTTDga investitsiyalarning samaradorligi; 
 ICHTTDning alohida ob’ektlar bo’yicha davomiyligi; 
 ishlab chiqarish jarayonlarini oqilona tashkil etish tamoyillari (mutanosiblik, 
reallik, to’g’ri – aniqlik, uzluksizlik, bir maromlilik va boshqalar)ga rioya etish 
ko’rsatkichlari; 
 ishlab chiqarishli jihozlanish elementlarini unifikatsiyalash ko’rsatkichlari; 
124

---

  
 
 texnologik jarayonlarni turkumlashtirish ko’rsatkichlari; ishlab chiqarishning 
avtomatlashtirilganlik darajasi; 
 ICHTTDning ishlab chiqarish tizimi mavjudligi; 
 resurslardan foydalanish samaradorligi ko’rsatkichlari; 
  texnologiyalarning raqobatbardoshligi. 
ICHTTD jarajatlaridastlabki (kapital), joriy va yakunlovchiga bo’linadi. 
Dastlabki xarajatlarga quyidagilar kiradi: 
 litsenziyalar, nou-xaularni xarid qilish xarajatlari; 
 loyiha – izlanish ishlarining qiymati; 
 qurilish-montaj ishlarini o’tkazish xarajatlari; 
 uskunani xarid qilish, o’rnatish va sinov xarajatlari; 
 qurilayotgan tashkilot (korxona) direktsiyasini saqlab turish xarajatlari;  
 xodimlarni tayyorlash xarajatlari; 
 ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani yaratish xarajatlari; 
 loyihani amalga oshirishning salbiy ijtimoiy va ekologik oqibatlarini bartaraf etish 
xarajatlari; 
 takror ishlab chiqarish davridagi sug’urta badallari; 
 loyihani amalga oshirish uchun aylanma mablag’larni yaratish va o’sishi uchun 
kapital qo’yilmalar va hokazo.  
 
ICHTTDning joriy xarajatlari quyidagilarni o’z ichiga oladi: 
 moddiy xarajatlar; 
 mehnatga haq to’lash va ijtimoiy fondlarga ajratmalar xarajatlari; 
 uskunalar va transport vositalarini ta’mirlash va xizmat ko’rsatish xarajatlari; 
  ma’muriy qo’shimcha xarajatlar; zavodning qo’shimcha xarajatlari. 
 ishlab chiqarishdan tashqari xarajatlar. 
Resurslardan samarali foydalanishning asosiy shartlari quyidagilardan iborat: ilmiy 
yondashuvlarni qo’llash; ko’lam samarasini amalga oshirish maqsadida ishlab 
chiqarilayotgan mahsulotlar va ishlab chiqarish vositalarini unifikatsiyalash; ishlab 
chiqarilayotgan mahsulot, texnologiyalar, ishlab chiqarish ob’ektlarining 
raqobatbardoshligini oshirish. 
ICHTTD masalalaridan biri tanglik dasturini tanlashdan iborat, unda mahsulot ishlab 
chiqarishning ishlab chiqarish jarayonlari anketa varianti teng samaralidir. Tanglik dasturi 
quyidagi formula bo’yicha belgilanadi: 
1
.
2
.
2
1
Зўзг
Зўзг
Здоим
Здоим
N
KP



,                                (5) 
Bu nisbatni chizmali quyidagicha tasavvur etish mumkin  
 
 
          Z 
 
 
 
              
 
 
   Z doim.2 
    
 
N
kr
    
N 
 
 
 
125

---

  
 
 
bu yerda: N
KP
 – tanglik dasturi ikki ishlab chiqarish jarayonining tengsamarali 
dasturidir. 
Z doim 1 va Z doim 2 – dastur o’zgarishida shartli ravishda o’zgarmaydigan 
texnologiyalarning 1- va 2-variantlari bo’yicha tegishli ravishdagi shartli-doimiy xarajatlar.   
Z o’zg. - o’zgaruvchi dasturga mutanosib xarajatlar (moddiy, asosiy ishchilarning ish 
haqi va hokazo).