9.3. Yangilik kiritish va taqdim etishni boshqarish
Ishlab chiqarish va mahsulotning qayd etilgan ishlab chiqarish omillari va
determinatsiyalangan turiga mo’ljallangan markazlashgan boshqaruv qaytarilmaydigan
holda o’tmishda qoldi. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida har qanday firma o’z innovatsion
strategiyasi va tashkiliy tuzilmasini mustaqil ravishda belgilaydi, qo’llaniladigan
texnologiyalar turini tanlaydi, zarur texnologik uskunalarni tanlab oladi va kerakli miqdor
va sifatdagi moddiy va nomoddiy resurslarni oborotga jal etadi.
Firmaning yangilik kiritishdan foydalanish sohasidagi faoliyatini tashkil qilish
alohida bosqichlardan iborat g’oyat murakkab tadbirlardan tashkil topadi, ular umuman
yangilikning yashash davriga ta’sir ko’rsatadi. Loyihaviy yondashuv butun ilmiy ishlab
chiqarish doirasini chiqishga asoslanadi, unda yangiliklarni ishlab chiqish, yaratish, tatbiq
etish va tarqatishdan tortib mahsulotni foydalanishdan olib tashlashgacha bo’lgan jarayon
tushuniladi. Innovatsiya bo’yicha ilmiy-ishlab chiqarish davra tushunchasi printsipial
texnik-texnologik tizimlar hamda tajribali namunalar almashuvi va uskunalarning
mavjudlarini almashtirishga tegishlidir.
Ishlab chiqarishdagi texnologik qarorlar, texnika va tayyor mahsulotlar modellarining
doiraviy aylanishi va almashuvi innovatsion jarayonning asosiy mazmuni hisoblanadi.
Ishlab chiqarish tizimlarining yashash davri ishlab chiqish bosqichidan boshlanadi. Bu
yerda ilmiy tadqiqotlar, tajribaviy namunalarni tuzish va yaratish, sinovlarni o’tkazish
amalga oshiriladi.
Mahsulot
murakkablashgani
va modernizatsiyalangani sari bu bosqich borgani sari
kattaroq ahamiyat kasb etadi. Birinchi bosqich seriyali ishlab chiqarishga o’tish to’g’risida
qaror qabul qilish bilan yakunlanadi. Mahsulotning ilm iste’moli qancha yuqori bo’lsa,
kichik seriyali ishlab chiqarishning roli va qo’llanilayotgan texnologik qarorlarning
egiluvchanligi va moslashuvchanligi shunchalik yuqori.
Keyingi bosqich ishlab chiqarishni texnologik tayyorlash va texnologiyalarni
tanlashni o’z ichiga oladi. Yangi materiallar va mahsulotlarni ishlab chiqarishni
o’zlashtirish usulini tanlashga ishlab chiqarishning texnik-iqtisodiy tayyorgarligini tashkil
qilish tizimi va zarur texnologik uskunalarning tarkibi katta ta’sir ko’rsatadi. Ishlab
chiqarishni texnologik tayyorlashning yagona tizimi (ICHTTYaT)ga muvofiq mahsulotlarni
ommaviy va seriyali ishlab chiqarishga texnologik tayyorlash texnologik jarayonlarni ishlab
chiqish, jihozlarni loyihalashtirish va ishlab chiqarish, mahsulotning tajribaviy namunasini
ishlab chiqarish va sinovdan o’tkazish, umuman ishlab chiqarish tizimini tashkil qilish va
vujudga keltirishni o’z ichiga oladi.
Texnologik jarayonni ishlab chiqishda ta’sir ko’rsatish usullari operatsiya turlari va
ularning izchilligi, mahsulotla, oraliq turlari, detallar yoki qismlarni olishusullari
belgilanadi. Nihoyat, jarayonning asosiy, yordamchi va yakuniy bosqichlari birlashtiriladi.
Texnologik uskuna uning texnik ta’riflari (quvvati, ishonchliligi, unumdorligi) yoshi,
eskirish darajasi, ta’mirlanishning texnologik ta’riflari bo’yicha tanlab olinadi.
111
Yaratilayotgan ishlab chiqarish tizimlarida kerakli uskunaning tuzilishi alohida
ahamiyatga ega. U montaj qilinayotgan uskuna hamda mavjudlarini modernizatsiyalash va
eskirganlarini hisobdan chiqarish tahlili nuqtai nazaridan ko’rib chiqiladi. Uskunaning
ishlashidagi tayyorlash-yakunlash va yordamchi vaqtni qisqartirish imkoniyatiga ega bo’lish
muhim ahamiyatga ega. Yaratilayotgan texnologik tizim deyilganda texnikani tanlashda
uskunaning ishlash tartibidan to’liqroq foydalanish, ish vaqtini texnologik, operatsiya
ichidagi, tizim ichidagi va boshqa yo’qotishlarini qisqartirishga qaratilgan tashkiliy-
texnologik tadbirlarni ko’zda tutish zarur.
Texnologik jarayonning sifati uning yangilik yaratish qobiliyatida amalga oshiriladi.
U texnik-texnologik ta’riflar hamda iqtisodiy ko’rsatkichlar nuqtai nazaridan baholanadi.
Tahlilning keng qo’llaniladigan texnik-iqtisodiy va vazifaviy-qiymatiy modellari
jarayonlarning texnik va iqtisodiy ko’rsatkichlari o’rtasidagi bog’liqlikni o’rnatish va ishlab
chiqarish tizimlarini muvofiq faoliyat yuritish algoritmini topish imkonini beradi.
Ishlab chiqarish hajmi ham tabiiy, ham qiymatiy aks ettirishda baholanadi. Bunda
barcha ishlab chiqarish xarajatlari, yangi mahsulot birligiga sotish narxi va sotishdan ko’zda
tutilgan tushumni ko’rsatish muhimdir. SHuni hisobga olish kerakki, innovatsion
loyihalarning ko’pligi uchun boshlang’ich davrda quvvatlarni yuklash 20% va hatto kamroq
bo’lishi mumkin.
Bunday vaziyat ham yangi mahsulotni bozorga chiqishigacha tijorat qiyinchiliklari,
ham xomashyo, butlovlarni yetkazib berish, uskunalarni sozlash, yangi uskunalar va yangi
texnologiyalarga xizmat ko’rsatuvchi xodimlarni tanlashning keng doirasi natijasida
vujudga keladi. Bunday jihatlar texnik-iqtisodiy asoslashni tuzish va innovatsion loyihani
muhandislik o’rganishida ko’rib chiqiladi.
Ishlab chiqarish bosqichida yangi mahsulotni o’zlashtirish, tajribaviy partiyani ishlab
chiqarish va yangi mahsulotni seriyali, so’ngra ommaviy ishlab chiqarishga o’tish bo’yicha
ishlar majmuasi amalga oshiriladi. Ishga tushirilayotgan quvvatlar ehtiyojni belgilash
ketma-ket bosqich va har bir ketma-ketlik uchun yangi mahsulotni taklif etilayotgan ishlab
chiqarilishi yoki savdolar hajmining oraliq miqdorlariga muvofiq alohida amalga oshirish
kerak. Har bir bosqich uchun material va ishchi kuchiga aniq ehtiyojlarni aniqlash hamda
uskunalardan foydalanishning eng yangi varianti (parallel, izchil, aralash yoki xavfsiz-
aylanma)ga afzallik berish kerak.
Resurslarga ehtiyoj va xarajatlar har bir bosqich uchun hisoblab chiqilishi va
moliyaviy resurslar va savdolar hajmi bilan aniq tuzatishlar kiritilishi mumkin. Yo’qotishlar,
brak, to’xtab qolishlarni ko’zda tutish kerak. Quvvatlarning turlicha yuklanishida ishlab
chiqarishning turli bosqichlaridagi xarajatlar xarajatlarni to’liq ishlab chiqarish
quvvatlaridagi mutanosib taqsimlanishi asosida hisoblab chiqiladi.
SHunday
qilib,
texnik-texnologik yangilanishning usuli va variantini tanlash uning
aniq vaziyati, yangilik kiritishning xarakteri, korxonaning sohasi, resurslari va ilmiy-texnik
salohiyatiga mos kelishiga bog’liq.
Texnologik tizimlarni muvofiqlashtirish uchun innovatsiyalar turini almashtirishga
rejali o’tish bo’yicha tadbirlar tizimini qo’llash zarur. Masalan, ishlab chiqarishning bir
turidan boshqasiga o’tishning bir necha variantlari mavjud. Odatda boshqasiga o’tishning
izchil, parallel, aralash usullari ajratiladi. Qoidaga ko’ra, ishlab chiqarishning yangi turiga
o’tish qo’llanilayotgan jarayonlar va bo’lg’usi yangiliklarning texnik va texnologik
xususiyatlari bilan uzviy bog’liqdir.
Samarali izchil – parallel (aralash) usul bir qator afzalliklarga ega. Ammo ularni
amalga oshirish uchun o’tuvchi yoki gibridli deb ataluvchi modellarni yaratish zarur. Yangi
mahsulotlarga izchil – parallel o’tish tekis, ishlab chiqarishni to’xtatmay, mahsulotlarni
112
gibridli gibridli modellarni qo’llash yo’li bilan asta-sekin yangilashda amalga oshiriladi.
Ishlab chiqarishni modernizatsiyalash va innovatsiyalalarni tatbiq etishning bunday usuli
Zil, BMW, FordVaz va boshqa avtomobil gigantlarida kengroq tarqalgan. “Ishlab chiqarish
hajmi - vaqt” bog’liqliklar grafiklari ko’rinishidagi yangi mahsulotlarga o’tishning asosiy
usullari 9.1-rasmda ko’rsatilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |