9.2. Innovatsion davr bosqichlari bo’yicha ITTKIga
xarajatlarning tuzilishi
Hozirgi zamon amaliyotida ITTKI ga xarajatlar, qoidaga ko’ra, sotish hajmining
3 dan 5 %gacha qismini tashkil etadi. Innovatsion biznesning o’rtacha statistik firmasi
tomonidan ITTKI doirasida amalga oshiriladigan ish bosqichlari bo’yicha xarajatlarning
taqsimlanishi 9.1-jadvalda berilgan.
106
9.1-jadval
Innovatsion davr bosqichlari bo’yicha ITTKIga xarajatlarning tuzilishi
№ Bosqichlar Yakunga
nisbatan
%
dagi xarajatlar
1
Muammo bo’yicha ilmiy boshlanish tadqiqoti, fundamental
tadqiqotlarning mavjud ma’lumotlari tahlili
3,0
2 Innovatsiya
g’oyalarini o’rganish
1,1
3
Laboratoriya eksperimental tadqiqotlari
13,1
4 Yangiliklarning
loyiha-konstruktorlik ishlab chiqilishi
16,7
5
Yangilik kiritish tajribasi namunasining hujjatli va tashkiliy-
texnologik ta’minlanishi
ITTKI bosqichlari bo’yicha o’rtacha statistik xarajatlar tahlilidan kelib chiqishga,
yangi namunani ishlab chiqishni hujjatli va tashkiliy-texnologik ta’minlash eng katta
ulushni tashkil qiladi. Bu texnik-texnologik yangiliklarning o’sib boruvchi ta’siri va
zamonaviy firmalarning shaxsiy ilmiy boshlanish va ITTKIning rivojlangan tarmog’iga ega
bo’lishga intilishlari haqidagi fikrni yuzaga keltiradi.
Korxonaning ushbu uchastkasidagi yetarlicha bo’lmagan faolligi xorijdagi yirik sanoat
kompaniyalari rahbarligi ta’minlamaganligidan kelib chiqadi. Masalan, 1999 yilda 500 yirik
TMK rahbarlaridan faqat 3,4 % firmalari yetarlicha shaxsiy ilmiy-texnik boshlanmagan
egaligini ta’kidlagan, 32,8 % uning yetarlicha emasligi, 34,8 % esa shaxsiy ilmiy
tadqiqotlar va yangi texnologiyalarni ishlab chiqishga ega emasliklarini aytganlar.
Yuqorida ko’rsatib o’tilgan kompaniyalar yarmining innovatsion faoliyati
takomillashtirilgan innovatsiyalar, yangi tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarishga
asoslangan. So’ralgan kompaniyalarning bundan keyingi rejalariga kelsak, 24,6 % shaxsiy
ilmiy-texnik va fundamental tadqiqotlarni rivojlantirishga zarurat ko’rilgan.
Keyingi o’n yil ichidagi xorijdagi yirik korporatsiyalar rivojlanishining o’ziga xosligi
shundan iboratki, o’tkazilayotgan ITTKIning hajmi va amaliy ahamiyati bo’yicha ular
nafaqat kichik biznesdan, balki OO’Yu va akademik fandan ham o’zib ketgan. Yirik
firmalar patent va nou-xaularni sotish bo’yicha shubhasiz ustuvorlikka ega, bu quyidagi
ma’lumotlar bilan tasdiqlanadi: patentlarning yapon bozorida xorijiy sotuvchilar
savdolarining 40%ga yaqiniga tegishli ravishda yirik firmalar 39,9 %, akademik va OO’Yu
sektorlari - 11 %, kichik va o’rta biznes – deyarli 10 % ga ega.
Sanoat firmalarining innovatsion yo’naltirilganligi ana shunda yaqqol ko’rinadiki,
ITTKIga bozor holatining qisqa muddatli o’zgarishlariga nisbatan kamroq bog’liq bo’lgan
uzoq muddatli istiqbol sifatida qaraladi. Jahonning ko’pgina sanoat kompaniyalari ITTKIga
savdolarning 4dan 7%gacha summali hajmlarini sarflaydi.
ITTKIdagi tadqiqotlar va ishlab chiqarishlarda davlatning ishtiroki amalda pasaygan
mamlakatlarda innovatsion faoliyatning rivojlanishi milliy iqtisodiyot rivojlanishining
nomuqobil varianti bo’lib ko’rinadi. Mamlakatimizdagi vaziyat akademik sektorning og’ir
holati va OO’Yu fanining yetarlicha bo’lmagan natijaviyligi bilan yanada murakkablashadi.
Mamlakat bozorida loyihaviy moliyalashtirishni haqiqatda yo’qligi, aqliy mulk
bozorining qoniqarsiz holati, texnologiyalar transfertining yo’lga qo’yilgan amaliyoti
yo’qligi, hamda yangi texnologiyalarning importiga cheklovlar yirik kompaniyalarda
ITTKIni rivojlantirish vazifasini ilgari suradi. Yaponiya va AQSH firmalari uchun ITTKI
turlarining nisbiy ahamiyati quyidagi ma’lumotlar bilan ifodalanadi (9.2-jadval).
107
Zamonaviy kompaniyalardagi tadqiqotlar va ishlab chiqarishlarni guruhlar bo’yicha
tasniflash mumkin: yangi texnologiyalar sohasidagi tadqiqotlar, mavjud mahsulotlarni
takomillashtirish va modernizatsiyalash sohasidagi tadqiqotlar, yangi mahsulotlar va ishlab
chiqarishning yangi usullari o’zlashtirilishi.
9.2-jadval
Yaponiya va AQSH firmalari uchun ITTKI turlarining nisbiy ahamiyati, %da
№ ITTKI
turi
Yaponiya AQSH
1
Yangi texnologiyalar sohasidagi fundamental
tadqiqotlar
15,9
8,4
2
Mavjud mahsulotlarni takomillashtirish va
modernizatsiyalash sohasidagi tadqiqotlar
26,6
35,9
3
Yangi mahsulotlarning o’zlashtirilishi
33,9
29,9
4 Ishlab chiqarish va ishlab chiqarish jarayonining
yangi usullarini o’zlashtirish
23,9
26,1
Jami
100,0
100,0
Ishlab chiqarishni yangilash, ishlab chiqrilayotgan mahsulot navlarini o’zgartirish,
yangi ishlab chiqarish texnologiyalarini tatbiq etishni turli yo’llar bilan: patentlar,
litsenziyalar, nou-xaularni xarid qilish, kompaniya ITTKIning fundamental bo’linmalarida
shaxsiy tadqiqotlarni o’tkazish, yangiliklarni ishlab chiqish va tijoratlashtirish uchun firma
ichidagi venchurli bo’linmalarni tashkil qilish vositasida amalga oshirish mumkin.
Yirik kompaniyalarning oldida ITTKIni qo’lga kiritishning turli muqobillari vujudga
keladi – ilmiy ishlab chiqarishlarning yuqori darajasiga ega kichik firmalarni yutib yuborish
hisobiga, firmalararo tadqiqotchilik va ishlab chiqarish kooperatsiyasi hisobiga qo’shma
korxonalar tashkil qilish yo’li bilan va hokazo. Yirik korxonalar kichik innovatsion biznes
ustidan nazorat o’rnatish yoki keyinchalik xarid qilish bilan moliyalashtirish uchun xatarli
sarmoyalar fondini tashkil qilishi mumkin.
Kompaniyada ilmiy boshlanishlarni yaratish va ishlab chiqarishning yangilanishini
ilmiy ta’minlashning har bir varianti muqobil asosda ko’rib chiqiladi va quyidagilarni
hisobga oluvchi aniq vaziyatga asoslanadi:
- yangilikning ta’rifi;
- uning faoliyat sohasiga mos kelishi;
- yangilik yashash davrining xususiyatlari va bosqichlari;
- innovatsion infratuzilmaning rivojlanganlik darajasi;
- moliyaviy, moddiy va axborot resurslari bilan ta’minlanganligi;
- xodimlarning malakasi, kasbiy ko’nikmalari va texnik tajribasi;
- ishlab chiqarish tizimlarining texnik-tashkiliy darajasi;
- firmalarning sohaviy tegishliligi va hokazo.
Ko’pgina, ayniqsa davlat ishtiroki past darajada bo’lgan mamlakatlarda ITTKIni
tashkil etish shakllari “portfeli”dagi eng katta salmoqni firma ichidagi ishlab chiqarish va
yangiliklakrni ITTKI bo’linmalari bazasida tatbiq etish egallab turishda davom etadi.
Yangi tashkiliy tuzilmalar va ITTKIni boshqarishning yangi usullarini yaratish ilmiy
tadqiqot va konstruktorlik bo’linmalari tizimi faoliyatini takomillashtirishda muhim rolь
o’ynaydi. Masalan, agar an’anaviy korxonaga matritsali, divizion yoki tarmoqli tuzilmalar
doirasida yangiliklarni ishlab chiqishning chiziqli – izchil ishlab chiqilishi xos bo’lsa, u
holda zamonaviy korxonalarda ITTKIni boshqarishga loyihaviy yondashuv muvaqqat
108
maqsadli loyihaviy guruhlarni boshqarish tizimi yoki yirik korporatsiyalar doirasida
innovatsion venchurli bo’linmalarni tashkil qilish ustuvorlik qiladi.
Yangiliklarni ishlab chiqishning an’anaviy chiziqli – izchil usuli ilmiy ishlab
chiqarishning texnologiyalarning radikal almashuviga to’siq bo’luvchi moddiy-texnik
bazasininginertligi o’sishi singari ob’ektiv sabablari oqibatida yangiliklarning yangilanish
sur’atlari sekinlashuvini keltirib chiqaradi.
ITTKIning sifati va samaradorligiga rahbarlikning undovchi sabablarini
pasaytiruvchi, kommunikatsiyalar va yangiliklarni ishlab chiqish va tatbiq etishga mas’ul
bo’lgan turli vazifaviy bo’linmalar harakati muvofiqlashganligini yomonlashtiruvchi sof
ma’muriy usullarning ustunligi ta’sir ko’rsatadi. Loyihali boshqaruv usullarini qo’llash,
Do'stlaringiz bilan baham: |