Dehqon fermer xujaligi iqtisodiyoti. Dehkan farming economy

10.2. Dehqоn va fermer хo‘jaliklarining mulklaridan fоydalanish 

samaradоrligini ifоdalоvchi ko‘rsatkichlar 

 

Kishilik jamiyatining rivojlana borishi natijasida mulk shakllari ham 

rivojlana boshladi. Bu turdagi mulk shakli o‘rniga unga nisbatan insonga 

ko‘proq naf keltiradigan mulk shakllari bilan almashib, yangi mulk 

shakllari paydo bo‘ldi. Yangi mulk shakli paydo bo‘lishi natijasida 

---

 

229

uning yangi egasi ham paydo bo‘ldi. Umuman, iqtisodiyot taraqqiyotida 

barchaning manfaatdorligi yuzaga keldiki, bu mulkiy munosabatlar 

mazmuniga xos mulk turini yaratdi. 

Dehqon va fermer xo‘jaliklarining mol-mulkiga egalik qilish, 

foydalanish va tasarruf qilish uning barcha a’zolari tomonidan 

birgalikda, o‘zaro kelishuv asosida amalga oshiriladi.  

Dehqon va fermer xo‘jaliklari o‘z faoliyatlarini ixtiyoridagi mol-

mulkdan, shuningdek, uzoq muddatli ijara va meros qilib qoldiriladigan 

umrbod egalikdagi yer uchastkalaridan foydalanish asosida amalga 

oshiradi. 

Dehqon va fermer xo‘jaliklari mol-mulki tarkibi quyidagilardan 

iborat: 

– o‘ziga qarashli uy-joylar va xo‘jalik imoratlari; 

– qishloq xo‘jalik ekinzorlari va ko‘chatzorlari, dov-daraxtlar; 

– qishloq xo‘jalik texnikasi; 

– asbob-uskuna va ashyo-anjomlar; 

– transport vositalari; 

– pul mablag‘lari; 

– intellektual mulk obyektlari; 

– ishlab chiqarish faoliyati natijasida yetishtirilgan mahsulot; 

– olingan daromad va qonunda taqiqlanmagan tarzda ega bo‘lingan 

boshqa mol-mulklar. 

Qishloq xo‘jaligida mulkiy munosabatlar tushunchasi 3 bo‘g‘inni 

o‘z ichiga oladi: 

Birinchi, mulkiy munosabatlarni subyektlari. Bu mulk kimniki 

degan savolga javob beradi. Mulk subyektlari: ayrim shaxs, guruh, 

jamoa, davlat va jamiyat bo‘lishi mumkin. Ular mulk subyektlari yoki 

mulkdorlar deb yuritiladi. Ular qonun asosida o‘z mulklariga egalik 

qiladi va foydalanadi. 

Ikkinchidan, mulk obyektlari yoki mulk qanday turlardan iborat 

ekanligini o‘zida aks ettiradi. Bu obyektlarga yer, yerosti boyliklari, 

o‘rmon va o‘tloqlar, mehnat qurollari va buyumlari, oziq-ovqatlar, 

kiyim-kechaklar, turar joylar, inshootlar va boshqa turdagi mulklar 

kiradi. 

Uchinchi, mulkiy munosabatlar mazmuni. Bu mulk subyekti bilan 

mulk obyekti o‘rtasidagi o‘zaro iqtisodiy munosabatlar yig‘indisi 

natijasidan iborat yoki mulk obyektini uning subyekti tomonidan 

o‘zlashtirilishidir. 

---

 

230

Mulkni o‘zlashtirish munosabatlari bilan bir qatorda boshqa mulkiy 

munosabatlar ham mavjud. Bu munosabatlarga egalik qilish, boshqarish 

va foydalanish jarayonidagi munosabatlarni kiritish mumkin.