Dehqon fermer xujaligi iqtisodiyoti. Dehkan farming economy

Qashqadaryo viloyatining SIUlari  faoliyati to‘g‘risida tahliliy ma’lumot  

Yillar 

SIUlar 

soni 

birlik 

Xizmat 

ko‘rsat-

gan 

maydon, 

gektar 

Biznes 

reja 

qiymati 

ming so‘m

Ko‘rsatil-

gan xizmat, 

ming so‘m 

Undirilgan 

mablag‘, 

ming so‘m 

Ko‘rsatil 

gan 

xizmatga 

nisb. 

% his. 

2004 128 

302738 

852793 

852793 

216042 

25 

2005 134 

379056 

1399134 

1399134 

656982 

47 

2006 167 

423413 

1595840 

1595840 

722993 

45 

2007 170 

493274 

1427169 

1427169 

706731 

50 

2008 170 

463793 

3681500 

2577050 

1253100 

49 

2009 181 

502615 

5712300 

4569800 

1829400 

40 

2010 181 

472712 

5681300 

4718500 

2076140 

44 

2011 142 

451086 

6213000 

5508000 

2538000 

46 

2012 147 

459100 

6036800 

4837000 

2341400 

48,4 

2013 147 

455600 

6172000 

5210000 

1842000 

35,3 

2014 148 

457700 

6717000 

4340600 

2290500 

53 

2014-yilda 

2004-yilga 

nisb. o‘zg. 

(+; -) 

20 154962 

5864207 

3487807 

2074458  28 

Manba: Amu-Qashqadaryo irrigatsiya tizimlari havza boshqarmasi 

ma’lumotlari asosida tahlil qilingan. 

 

Ushbu jadval tahlilidan ko‘rinib turibdiki, fermer xo‘jaliklarining 

biznes rejasida SIUlarning suv iste’moli bo‘yicha qiymati ko‘rsatilgan 

bo‘lib, shundan jami 40–50 foizi to‘lanayapti xolos. Ayni paytda SIUlar 

viloyatning 514 ming gektar sug‘oriladigan maydonining 89,3 foiziga 

xizmat ko‘rsatayotgan bo‘lsa, ular tomonidan bajarilayotgan ishlar hajmi 

4340,6 mln so‘mni tashkil etgan. Bu borada ta’kidlash lozimki, bugungi 

kunda aksariyat fermer xo‘jaliklari iqtisodiy jihatdan o‘zini oqlamasligi 

yoki xo‘jalik rahbarining e’tiborsizligi tufayli huquqshunosga ega emas. 

Natijada SIUlar bilan tuzilayotgan xizmat ko‘rsatish shartnomasining 

sifati, talablarga javob berishi, uning ijrosini nazorat qilish, 

shartnomalarni bajarmaslik natijasidagi oqibatlar to‘g‘risida doim dalada 

yuradigan xo‘jalik rahbariga axborotlar kirituvchi huquqiy xizmat tizimi 

ishlamaydi. Natijada shartnoma munosabatlarining bajarilishi holati o‘z 

yo‘liga tashlab qo‘yilgan. Shuning uchun ham har bir xo‘jalikda huquq-

shunos bo‘lishini ta’min etish lozim.

 

SIU lar va suv iste’molchilari o‘rtasida shartnoma munosabatlarini 

takomillashtirishda quyidagilarni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir:  

• shartnoma munosabatlarini takomillashtirishda, shartnoma shart-

---

 

 

147

larining bajarilishi ustidan davlat nazorati (xo‘jalik sudlari ishlarini faol-

lashtirish nazarda tutilmoqda) bilan birga jamoat tashkilotlari nazoratini 

ham yo‘lga qo‘yishi; 

• qishloq xo‘jaligi korxonalari bilan SIU lar o‘rtasida tuziladigan 

shartnomalar, eng avvalo, qishloq xo‘jaligi tarmog‘ining xususiyatlarini 

hisobga olishi;  

• agrar munosabatlar rivojlanishining hozirgi bosqichida agarda 

qishloq xo‘jaligi korxonalari monopolist tashkilotlar bilan xizmatlardan 

foydalanish yuzasidan shartnomalar tuzib zarar ko‘radigan bo‘lsa, davlat 

tashkilotlarining ham yordami kerak bo‘ladi; 

• suv iste’molchilarining huquqshunosga ega bo‘lishini ta’minlash 

lozim. Masalaning ikkinchi tomoni, huquqshunosga ega bo‘lgan qishloq 

xo‘jaligi korxonalari bilan ishlayotganligini bilgan xizmat ko‘rsatuvchi 

tashkilot shartnoma shartlarini “hurmat qilishga” majbur bo‘ladi; 

• ko‘pincha amalda dehqonlar xo‘jalik yuritish subyektlari bilan 

tuzilgan shartnomalar shartlari buzilganligini bilishsa ham sudlarga 

murojaat qilishmaydi. Chunki shartnoma shartlari buzilishi holatlari 

tegishli ravishda rasmiylashtirib borilmaydi. Masalan, suv o‘z vaqtidan 

kechikib yetkazib berilganligi boisdan hosilning kamayishini yoki 

mahsulot sifati pasayishini har bir dehqon yaxshi biladi. Lekin suvning 

agrotexnik muddatlardan kechikib yoki me’yorlardan kam yetkazilishi 

o‘z vaqtida hujjatlarda tegishli ravishda qayd etilmaydi. Natijada 

sudlarga murojaat qilish uchun huquqiy asoslar yetarli bo‘lmaydi. 

Umuman olganda, bozor sharoitida shartnoma munosabatlariga 

rioya etish xo‘jalik yurituvchi subyektlarning iqtisodiy barqarorligi, 

dalada ishlovchi xodimlarning yetarli darajada daromad olishlari, 

xo‘jalik rivojlanib borishining iqtisodiy va huquqiy garovidir.