Тошкент Ахборот Технологиялари Университети Телекоммуникация Технологиялари Факультети Телекоммуникация Узатиш Тизимлари кафедраси

ўзгартирувчи аппаратура дейилади.
Асосий ўзгартирувчи аппаратура чиқишидаги узатиш тизимининг 
спектрини линия спектрига ўзгартириш, ўзгартирувчи аппаратура орқали 
амалга оширилади. Бу аппаратура ҳар хил аппаратуралар учун турлича ва 
бир ѐки икки ўзгартиришдан иборат бўлиши мумкин.
Линия трактининг охирги аппаратураси (ЛТОА) ѐрдамида 
ўзгартирувчи аппаратура чиқишида спектр шаклланади. Бундай қурилма 
таркибига асосан кучайтиргичлар, сатҳни автоматик бошқарувчи қурилма, 
йўналтирувчи филтрлар киради. 
 
Канал ва трактлардаги шовқинлар 
 
Шовқин бу, узатилган сигнални қабул қилишга ҳалақит берувчи 
бегона электрик тебранишлардир. У сигналга таъсир қилиш характерига 
боғлиқ ҳолда аддитив ва мултипликатив шовқинларга бўлинади. Аддитив 
шовқинлар деб, канал ва трактларда юзага келувчи тасодифий электр 
юритувчи кучга айтилади. Улар фойдали сигнал билан қўшилади ва қабул 
қилиш нуқтаси (узатиш каналининг, трактининг чиқишига) қуйидаги 
кучланиш билан тушади: 
I
ққ
(t) = I
с
(t)+I
ш
(t). 
Мултипликатив 
шовқинлар 
деб, 
канал 
(тракт)нинг 
узатиш 
коэффициентини тасодифий ўзгаришига айтилади. Бундай ҳолда сигнални 
қабул қилиш нуқтасидаги кучланиши: 
I
ққ
(t) = I
с
(t) • R
n
(t), 
бу ерда: R
n
- трактнинг узатиш коэффициенти. Бундан ташқари шовқинлар 
тебранишининг шакли, частота спектри юзага келиш жойи ва ҳалақит 

---

51 
берувчи таъсири бўйича ҳам синфланади. Шакли бўйича тебранишлар, 
узлуксиз ва импульсли шовқинларга бўлинади. Уларнинг жуда кичкина 
қиймати, ўртача қийматни юзлаб хатто минглаб ошишига олиб келади. 
Узлуксиз шовқинларнинг кичик қиймати уларнинг ўртача қийматини бир 
неча ўн марта ошишига олиб келади. 
Частота спектри бўйича, шовқинлар узлуксиз тўғри (оқ шовқинлар 
кўринишида) ва дискрет спектрларга бўлинади. Кўпгина ҳолларда 
флуктуация характерига эга бўлган шовқинлар (шахсий шовқинлар) узлуксиз 
тўғри ва тахминан текис спектрга эга, электрланган транспорт, юқори волтли 
линия, электр таъминоти қурилмалари шовқинлари дискрет спектрга эга.
Юзага келиш жойи бўйича ички ва ташқи шовқинларга бўлинади. Ички 
шоқинлар узатиш тизимининг аппаратурасини ўзида ҳосил бўлади. Унга 
масалан: шахсий шовқинлар ночизиқлилик туфайли юзага келувчи 
шовқинлар, маҳаллий уланиш контактларининг ѐмонлиги туфайли юзага 
келувчи шовқинлар ва х.к. киради. Ташқи шовқинлар канал ва трактлардан 
ташқарида ҳосил бўлади. Бундай шовқинларнинг келиб чиқишига параллел 
занжирлар орасидаги алоқанинг таъсири, радиостанция сигналларининг 
таъсири, саноат ускуналарининг шовқинлари момақалдироқ разрядлари 
шовқинлари киради. ҳалақит берувчи таъсири бўйича шовқин ва ўзаро 
ўтувчи гаплашишлар кўринишидаги шовқинларга бўлинади. Овозли
сигналларни узатишда шовқинлар гаплашаѐтган гапнинг аниқлигини 
камайтирган ҳолда (чиқиллаш, титраш кўринишида) нимжон сигналнинг 
ташкил топувчиларини қоплайди. Овозли сигналларни узатишда энг 
хавфлиси ўзаро ўтувчи гаплашишлардир. Улар аниқ ва ноаниқ ўзаро ўтувчи 
гаплашишларга бўлинади. Аниқ ўзаро ўтувчи гаплашишлар алоқа 
махфийлигини бузган ва абонентларнинг диққатини ўзига жалб қилган ҳолда 
овозли паузаларда бошқа каналлардан эшитилади. Ноаниқ ўзаро 
гаплашишлар унчалик хавфли емас, чунки уларда бошқа каналлардан 
эшитиладиган гапларни аниқ эшитиб бўлмайди. Дискрет сигналларни 
узатишда шовқинларнинг пайдо бўлиши, узатиладиган ахборотнинг 
ишончилигини камайтиради, тасвирни узатганда эса деталларни ажратиш 
қийинлашади.