mavzu: investitsiya faoliyatida kapital qurilish – mavzu: Kapital qurilish va kapital qo‘yilmalar. Reja

 

---

21.2 – mavzu: Investitsiya risklarini aniqlash va boshqarish 
Reja: 
1. Investitsiya risklarini aniqlash usullari 
2. Risklarni boshqarish va risk darajasini pasaytirish yo‘llari 
 
1. Investitsiya risklarini aniqlash usullari 
 
Riskni  aniqlash  sub’ektning  asosan  qanday  risklarga  ko‘proq  ta’sirchan 
ekanligini aniqlash va ular orasidagi bog‘lanishni topishdan iboratdir. Riskni boshqa 
kompleks  aktivlar  yig‘indisi  va  vaziyatlar  bilan  aloqadorligidagi  ta’sirini  o‘rganish 
kerak  bo‘ladi.  Riskni  baholash  bu  uning  miqdoriy  o‘lchovi  hisoblanmay,  u  bilan 
bog‘liq  barcha  harajatlarni  aniqlash  ham  tushuniladi.  Riskni  boshqarishda,  riskni 
baholash eng qiyin masalalardan biri hisoblanadi. Uni aniqlashda eng birinchi bo‘lib 
bizlarga  axborot  kerak  bo‘ladi.  Hududiy  investitsiya  riskining  integral  darajasini 
aniqlash  uchun  quyidagi  kam  ta’minlangan  aholi  ulushi,  ishsizlik  darajasi,  tabiiy 
muhit  ekologiyasining  ifloslanish  darajasi,  iqlimning  noqulaylik  darajasi  va  siyosiy 
barqarorlik  darajasini  ifodalovchi  ko‘rsatkichlarni  hisobga  olish  lozim  bo‘lib, 
tadqiqotda  ushbu  ko‘rsatkichlarni  hisobga  olish  qiyinchilik  tug‘diradi.  Shu  bois, 
tadqiqotda  risk  darajasini  baholashda  iste’mol  narxlari  indeksini  va  hududdagi 
moliyaviy  xavf  darajasini  aks  ettiruvchi  soliqlar  va  byudjet  to‘lovlari  bo‘yicha 
qarzdorlik darajasini hisobga olish maqsadga muvofiqdir.
 
Bu  kabi  axborot  tarixiy  ma’lumotlarga  tayanishini  ko‘rishimiz  mumkin. 
Masalan,  investor  mablag‘larini  kompaniyaning  aksiyalariga  tikmoqchi.  Bunda  u 
aksiyalarning bahosini tushib ketishidan xavotirda bo‘ladi. Biz yuz foiz aniqlik bilan 
kelajakda qanday holatlar va vaziyatlar yuz berishini bilmaymiz, lekin statistik tahlil 
usulidan  foydalangan  holda,  uning  aksiyasining  tarixiy  o‘zgarishlariga  baho  bergan 
holda  aksiyalarning  kelajakdagi  bahosini  bashorat  qilishimiz  mumkin.  Riskni 
kamaytirishning asosiy 4 ta yondashuvi mavjud: 
1.  Riskni chetlab o’tish; 
2.  Nazorat va zararlarni oldini olish; 
3.  Risk to’lovi; 

---

4.  Riskni o’tkazish 
Bu o‘rinda, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2015 yil 14 iyuldagi 
2696-sonli  "Tijorat  banklarida  aktivlar  sifatini  tasniflash  va  aktivlar  bo‘yicha 
ehtimoliy  yo‘qotishlarni  qoplash  uchun  zaxiralar  shakllantirish  hamda  ulardan 
foydalanish  tartibi  to‘g‘risida"gi  Nizomini  alohida  ta’kidlab  o‘tishimiz  mumkin. 
Banklar  faoliyatini  to‘g‘ri  tashkil  qilish,  ularda  mavjud  risklarni  minimallashtirish 
masalalaridan  biri  kredit  risklari,  ularning  sifati  va  darajasini  aniqlash  va  tahlil 
qilishdan  iborat.  Banklar  boshqa  kredit  tashkilotlariga  nisbatan  riskdan  ko‘p 
himoyalanuvchi  yoki  qochuvchi  bo‘lishlari  kerak.  Buning  sababi  shundaki,  bank 
boshqa kreditorlarga nisbatan o‘z mablag‘i bilan emas, balki jalb qilingan mablag‘lar, 
ya’ni  jismoniy  va  yuridik  shaxslarning  vaqtincha  bankda  turgan  mablag‘lari  bilan 
ishlaydilar. Bankning kredit berish imkoniyati u jalb qilgan resurslarga bog‘liq. Bank, 
o‘z  navbatida,  bu  jalb  qilingan  mablag‘larni  talab  qilingan  vaqtda  mijozga  qaytarib 
berish  imkoniyatiga  ega  bo‘lishi  lozim.  Bu  imkoniyat  esa  bank  faoliyatida  mavjud 
risklarni o‘z vaqtida aniqlash, ularning oldini olish choralarini ishlab chiqishni taqozo 
etadi.  Kreditlarni  risk  bo‘yicha  jihatlarga  bo‘lish,  ularni  minimallashtirish  yo‘llarini 
ishlab chiqish, bank manfaatlarini himoya  qilish kredit  risklarini kamaytirishga  asos 
bo‘lishi mumkin. Kredit risklari vujudga kelishining asosiy sabablari kreditlarning bir 
soha,  bir  tarmoqqa  ko‘p  ajratilishi,  bir  qarzdorga  to‘g‘ri  keluvchi  riskka  rioya 
qilmaslik  tufayli  ham  bo‘lishi  mumkin.  Kreditlarni  risk  darajasi  bo‘yicha  bo‘lish 
kredit  qo‘yilmalarning  qaysi  (qancha)  miqdori  me’yoriy  risk  yoki  yuqori  risk 
zonasida  ekanligini  ko‘rsatishi  mumkin.  Kredit  riskining  darajasini  aniqlashda  risk 
koeffitsiyentidan foydalanish mumkin. Buni biz 1–jadval orqali ko‘rishimiz mumkin. 
1 – jadval