В а Х а б о в а. В., Т а д ж и б а е в а д. А., Х а ж и б а к и е в ш. Х

543

---

29 -Б О Б . Т Е Х Н О Л О Г И Я Л А Р Н И Х А Л Қ А Р О У З А Т И Ш
29.1. Техник тараққиётнинг халқаро савдога таъсири назариялари
Технологияни ишлаб чиқаришнинг алоҳида омили сифатида ўрганиш, 
аниқроғи, технология тушунчаси хусусида иқгисодий адабиётда ягона 
ёндашув йўқ.
Агар технология ишлаб чиқаришнинг мустақил омили сифатида 
кзраладиган бўпса, у бир томондан, ўзи ёрдамида ишлаб чиқарилган товарлар 
савдоси шартларининг ўзгаришига таъсир кўрсатади, иккинчи томондан эса, 
халқаро савдо предмета хисобланади. Технология нинг халқаро хдракати икки 
хил шаклда амалга ошади: соф (лицензия, патент, «нау-хау» савдоси) ва 
технологик сигимкорлиги юқори товарлар савдоси кўринишида. Шу нуқгаи 
назардан технологи яга куйидагича таъриф бериш мумкин: технология — бу 
амалий мақсадларга эришиш учун қўлланиладиган илмий методлардир. 
Технология тушунчаси технологаянинг маҳсулотлар, жараёнлар ва бошкарув 
технологияси гурухдарини ўзида мужассамлаштиради.
Технологияни халкаро узатиш - тижорат ёки бегараз асосда илмий- 
техника ютуқларининг давлатлараро ҳаракати.
Халқаро иқгисоднётда куйидагилар технологияни элтувчилар сифатида 
намоён бўлади:
- товарлар — юқори технологияли товарлар савдоси;
- капитал - капитал сигимкорлиги юкори технологик товарлар савдоси;
- меҳнат - юқори малакали илмий-техника кадрларнинг халқаро 
миграцияси;
- ер — қазиб чиқариш учун янги илмий техника ютуқларидан фойда- 
ланилган табиий бойликлар савдоси.
Технологияни назарий жиҳатдан асослашда микродаражада ёндашув 
мавжуд бўлиб, бу - корхона, фирма миқёсида технологиялардан фойдалашпп 
нуқгаи назаридан технологияга баҳо беришдир. Унга мувофиқ технология 
хомашёни қайта ишлашда материалларга ишлов беришдаги усул ёки восита. 
Технология — техник воситаларни мос тарзда мақсулот ишлаб чикариш учун 
кўллаш усули. Бир турдаги технологиядан фойдаланилганда корхоналарнинг 
баъзилари фойда олса, бошқалари ундан зарар куриши мумкин.
Технологияларни гурухдашда фирмаларда ҳозирда кўлланилаёгган 
замонавий. Д .Вудворд ва Д.Томпсон усулларвдан фойдаланилади.
Д.Вудворд таснифи бўйича технологиялар куйидагиларга булинади:
1. 
Майда серияли ёки индивидуал ишлаб чиқариш технологиялари. Бунда 
фақат битга маҳсулот ёки бир хилдаги маҳсулотларнинг кичик серияси ишлаб 
чиқарилади. Мазкур маҳсулотлар олдицдан аникданган харидор учун ва унинг 
ихтисослашувига мос равишда ишлаб чиқарилади. Масалан, компьютерлар, 
тижорат мақсаддца фойдаланиладиган БОИНГ самолёглари, ҳарбий реактив 
самолётлар.
5 4 4

---

2. Оммавий ёки йирик серияли ишлаб чиқаришда қўлланиладиган тех­
нологиялар. Иирик серияли маҳсулотлар бу бир хил турдаги маҳсулотларни 
ишлаб чиқаришга ихтисослашишдир. Мазкур ишлаб чикариш сгандарт- 
лаштирилган деталларни кўллаш, конвейер асосида йигшп каби усуллар билан 
характерланади.
3. Узлуксиз ишлаб чиқариш билан бог лик технологиялар. Бунда 
автоматлашган техник жиҳозлардан фойдаланилади. Технологиялар кун бўйи 
тўлиқ ишлаб, катта ҳажмдаги маҳсулсгг ишлаб чиқаришга хизмат қилади.
Д.Томпсон таснифи бўйича технологиялар қуйидагиларга бўлинади:
1. Кўп бўғинли технологиялар. Мазкур технологиялар кетма-кет бажа- 
рилшди лозим бўлган ўзаро боғлик вазифалар сериясидан иборат. Масалан, 
автомобилларни йиғиш муайян бир тартибда бажарилади.
2. Воситачи технологиялар. Бир-бири билан ўзаро боғлиқ булган гурухдар 
тўқнашуви ва иш юзасидан ҳаракатларининг келипггирилиши билан 
характерланади,
3. Интенсив технологиялар. Махсус куникма ва хизматлар кўллаш билан 
характерланади. Масалан, фильмлар монтажи.
Ушбу таснифлар ўхшаш, факдт биринчиси — фирмалардаги ишлаб 
чиҳариш бўйича, иккинчиси эса - умуман иқгисодиёшинг барча ишлаб 
чикариш йўналишларида хдсобга олинган.
Технология ривожланишининг асосида техник тараққиёг ётади. Техник 
тараққиётнинг кўппаб таърифлари ва тахдилий з'слублари мавжуд. Техник 
тараққиётнинг маълум даражада оммабоп бўлган моделини инглиз 
иқшсодчиси Жон Хикс ишлаб чиққан. Ж.Хикснинг фикрича техник таракқиёт 
уч гурухта бўлинади: нейтрал, меҳнат омилини тежовчи ва капитални 
тежовчи.
Нейтрал техник тараққиёт - бир вақгнинг ўзида меҳнат ва капитал 
омиллари у нумдорлигининг ортипшни таъминловчи технологияга асосланган 
тараққиет. Мазкур техник тараққиёт натижасида товар ишлаб чикдришга 
сарфланадиган меҳнат ва капитал қисқартирилади.
Меҳнат омилини тежовчи техник тараққиёт — капитал унум- 
дорлигининг меҳнат унумдорлигига нисбатан юқорироқ самара беришига 
асосланган тараққиёт. Мазкур техник тараққиёт натижасида товарни ишлаб 
чиқаришга сарфланадиган капитал микдори нисбатан ошади, меҳнат сарфи эса 
капиталнинг ўзгармас нисбий баҳоси асосида қисқаради. Бунда товарларни 
ишлаб чиқаришга сарфланиши керак бўлган меҳнат ва капиталнинг умумий 
микдори қисқаради, аммо капиталнинг роли нисбатан юқори бўлади. Мазкур 
техник тараққиёт иқгасодиётда меҳнат билан бир вақгнинг ўзида меҳнат ва 
капитални тежаши билан фойдали хисобланади.
Капитал омилини тежовчи техник тараққиёт - меҳнат укумдор- 
лигининг капитал унумдорлигига нисбатан юқорироқ самара беришига 
асосланган тараққиёт.
545

---

Савдо алокдларининг мавжуд эмаслиги шароитида ҳар кандай техник 
тараққиёт мамлакат фаровонлигини ошириш учун хизмат қилади. Техник 
тараққиёт натижасида аҳоли жон бошига тўғри келувчи ишлаб чиқариш 
ҳажми ошади. Техник тараққиётнинг халкаро савдога таъсири унинг талаб 
(истеъмол) ва таклифга (ишлаб чиқариш) қандай таъсир этишига боғлиқ.
Техник тараққиёг натижасида ишлаб чикариш хажмининг ортиши халка­
ро савдога нейтрал, ижобий ва салбий таъсир этиши мумкин. Техник тарақ- 
қиётнинг халкаро савдога нейтрал таъсири савдо хджм ининг ишлаб чиқариш 
ҳажми билан бир хил суръатларда ортиши билан боглик. Техник тарак- 
қиётнинг халқаро савдога ижобий таъсири савдо ҳажмининг ўсиш суръатлари 
ишлаб чиқариш ҳажмининг ўсиш суръатларидан ошиб кетганда юз беради. Бу 
таъсир, одатда, ўзгармас нисбий баҳолар шароитида импорт ўрнини қопловчи 
товарларга нисбатан экспорт товарларни ишлаб чиқариш ҳажмининг 
ортишини билдиради. Техник тараққиётнинг халкаро савдога салбий таъсири 
ишлаб чиқариш ҳажмининг ўсиш суръатлари савдо хажмини нг ўсиш 
суръатларидан ошиб кетганда юз беради. Бу таъсир одатда, ўзгармас нисбий 
баҳолар шароитида импорт ўрнини қопловчи товарлар ҳажмининг экспорт 
товарларни ишлаб чиқариш қажмига нисбатан ортишини билдиради.
Халкаро савдода товарларнинг хаёгийлик цикли талай мамлакатларнинг 
технологик янги товарларни ишлаб чиқаришга ва экспорт қилишга мослашаёт- 
ганида, бошка мамлакатларнинг аллақачон таниқли бўлган товарларни ишлаб 
чиқараётганидан келиб чиқади. Бир талай юқори капиталга ва малакали ишчи- 
ларга эга ривожланган мамлакатлар технологик янги воситаларга кўпроқ капи­
тал жалб килиш орқали янги маҳсулотларни ишлаб чиқариш ҳамда киёсий ди­
намик (ўзгарувчанлик) мулкни бошқа мамлакатлардан олиш арафасида туриб- 
дилар.
Товарнинг ҳаётийлик цикли маҳсулошинг ярагилиши, ўсиши, етуклик ва 
ту шиш фазалари давомийлигининг турли шакллардаги уйгунлигини ифода 
этади (29.1.1-расм).
Товарнинг ҳаёг цикли назарияси куйидаги факглардан келиб чикади: 
баъзи мамлакатлар янги технологиялар асосида товарларни ишлаб чиқариш ва 
экспорт қилишга ихтисослашади, бошқалари эса бозорда аллакачон танилган 
товарлар ишлаб чиқаради. Бу ўринда товарнинг бешта ҳаётийлик цикли 
фарқланади.
I босқич янги маҳсулот ишлаб чикариш босқичи, деб номланади. Янги 
махсулот ўзи ишлаб чиқарилган мамлакатдагина ишлаб чиқарилади ва 
истеъмол килинади. Одатда, ишлаб чикариш унчалик катта бўлмаган ҳажмда 
амалга оширилади ва ички бозордагина сотилади. Товар сифати ишлаб 
чиқарувчи томонидан бозор талабига жавоб берадиган даражага етказилади.
П босқич маҳсулотнинг ўсиш босқичи дейилади. Товар мукаммаллаш- 
тирилади, ички бозорда унга бўлган талаб ошади ва уни четга экспорт килиш 
бошланади. Хорижий рақобат ҳали йўқ ва мамлакат ушбу товарни ишлаб 
чиқаришда ва сотишда вақгинча монопол мавқега эга бўлади.
546

---

Ш босқич товарнинг етукгшк босқичи дейилади. Товар технологияси шу 
даражада ишлатилганки, уни кейинчалик ҳам фақат у ихтиро қилинган мамла­
катда ишлаб чиқариш ноўрин хисобланади. Стандартлашган шплаб чиқариш- 
нинг бир кисмини ишчи кучи арзон булган мамлакатларга кўчириш самара­
ли рок хисобланади. Бошкд мамлакатлар бу махсулотни, кашфиёт эгасидан 
олган лицензия асосида, ўзининг ички бозори учун ишлаб чиқара бошлайди.
IV 
босқич товар ишлаб чиқаришштнг пасайиши, деб номланади. Анча 
арзон ишчи кучидан имитатор (янги технологияни узлаштирувчи) мамлакат 
товарни нафақат ўз ички бозорига таклиф қилади, балки уни кашфиёт эгаси 
булган мамлакатга унинг маҳашшй ишлаб чиқарувчиларини сиқиб чиққан 
ҳолда сотади. Ихтиро эгаси бўлган мамлакатда ички ишлаб чикариш тез 
суръатлар билан пасайиб кетади ва экспорт тўхтатилади.
Т О В А Р Н И Н Г Ҳ А Ё Т И Й Л И К Ц И К Л И
■-------------- ------------------------------------------------------------ --
м а ҳ с у л о т н и в г яр а ти л и п ш , у с ш п я , ету к л и к в а т у ш и ш ф азалари д ав о м н й л и гк н и н г 
ту р л и ш а к л л а р д а ги у й гу н л и ги