Milliy qadriyatlar – millat tarixi, mav judligi v a taqdiri uchun hayotiy
ahamiyatga ega qadriyatlardir. Millat yashar ekan, milliy qadriyat
ham bo‗ladi. Millat rav naqi – milliy qadriyatlar rav naqi, milliy tanazzul
– milliy qadriyatlar tanazzuli. Milliy qadriyatlarda ushbu millatning
ongi, hayot tarzi, ma‘nav iy v a moddiy faoliyati gav dalanadi.
Umuminsoniy v a milliy qadriyatlar umumiylik v a juz‘iylik sifatida biri-
ikkinchisini taqozo etadi, biri ikkinchisidan ayri holda yashay olmaydi.
Umuminsoniylik – bu shunday ummonki, unga milliylik daryo v a
irmoqlari muntazam toza obi – hayot eltib, qurib qolishidan saqlaydi.
O‗z nav batida, milliy qadriyatlar umuminsoniy qadriyatlarning
hayotbaxsh zaminida ildiz otmasa, undan oziqlanmasa, ular ham
xalokatga maxkum.
O‗zbekona milliy qadriyatlarimiz ildizlari qariyb uch ming yillik tarix
qa‘riga borib taqaladi. Ajdodlarimiz muqaddas deb bilgan
qadriyatlar ilk yozma matni eramizdan oldingi birinchi ming yillikda
dunyo ko‗rgan «Av esto»da jamlangan. Er, suv , olov v a ko‘k tangrilari
ustidan quyosh bosh ilox, u o‗zga tangrilarga nom bergan,
v azifalarini tayinlagan, payg‗ambar Zardusht orqali o‗z kalomini
odamlarga ham etkazgan. Osoyishtalik, falokat, ma‘murchilik,
urushlar-barcha–barchasi Oliy iangri marhamatidan yoki qaxridan.
Qadim Turonzaminda milliy qadriyatlar nafaqat zardushtiylik, balki
boshqa diniy v a falsafiy ta‘limotlar, chunonchi, islomning, tasav v uf
falsafasining kuchli ta‘sirida shakllangan. Markaziy Osiyo xatto
buddaviylik dini ta‘siridan ham bebahra qolmagan. Bu erda v ujudga
kelgan diniy oqimlar v aqti kelib qo‗shni mamlakatlarga ham
tarqalgan. Butun sharq olami extirom bilan tilga oladigan ko‗plab
sufiy ustozlar (A.Nav oiy «Nasoyim-ul muhabbat» asarida tasav v uf
ahllari bo‗lmish 770 av liyo haqida ma‘lumot beradi) ning ham tag
zoti shu o‗lkadan ekanligi e‘tiborga molik.
Milliy – madaniy qadriyatlarimiz tarkib topishida islomning
mukaddas kitobi – Qur‘oni Karim bilan bir qatorda Muhammad
paygambarning so‗zlari v a ko‗rsatmalarini o‗zida majussam etgan
hadislar aloxida o‗rin tutadi. Hadislarda dunyov iy qadriyatlarga ham
keng o‗rin berilgan. Ushbu axloqu-odob qomusini yaratishda
v atandosh allomalarning xizmati benihoya ulug bo‗lganligi ham
iftixorli. Chunonchi, atoqli muxaddis Imom al-Buxoriy (819-870) islomiy
odam xulqi v a tafakkur tarzini belgilab berishda kuchli ta‘sirga ega
besh mingdan ziyod xadisga tartib berib, o‗z faoliyati bilan dini
islomda butun boshli yangi mazxabga asos solgan.
Islom v a islomiy falsafa inson ma‘nav iy – ruhiy kamoloti, botiniy
mukammalligi bilan bog‗liq qadriyatlar riv ojiga keng yo‗l ochdi,
ammo ikkinchi tomondan, ko‗proq duolar bilan band bo‗lib, moddiy
– iqtisodiy qadriyatlar riv ojini ta‘minlay olmadi, xatto, ba‘zan bu
qadriyatlar oyog‗iga kishan bo‗ldi: iqtisodiyotda tov ar – pul
munosabatlari islomga moslashtirildi, masalan, sudxo‗rlik man qilindi.
Bu esa kapital jamg‗arilishi, moliya – kredit, bank tizimlari riv ojiga
to‗siq bo‘ldi. Natijada iqtisodiy munosabatlar o‗rta asrlar darajasida
qolib ketdi. Islomga xos tav diliya – tekischilik, tenglashtirish tamoyili
shaxsiy tashabbusni jilov ladi. Shariyat me‘yor v a qoidalari, olloh
tolmonidan berilgan deya uqtirilgani sababli, ming yil dav omida
deyarli o‗zgarishsiz saqlanib qoldi. Shular oqibatida jamiyatda
turg‘unlikka, an‘anav iylikka moyillik kuchaydi, islom sharqi kapitalistik
iqtisodiy munosabatlar tulqinida ilgarilab ketgan garbdan sezilarli
orqada qoldi. Xususan, XVI asrga kelib Markaziy Osiyo xalqlarining
iqtisodiy, ijtimoiy v a siyosiy xayotida parokandalik sodir bo‘ldi. Feodal
tarqoq v a ko‗p sonli xokimiyat da‘v ogarlari o‗rtasidagi muttasil
urushlar temuriylar qudratini susaytirdi, bu dav rda nafaqat iqtisodiy
qadriyatlar, shu bilan birga mintaqa ilm – fani, falsafasi, umuman
ma‘nav iy qadriyatlari ham quv ginga uchradi, ular urnini xurofot v a
bid‘at egalladi. XVII – XIX asrlar ham shu jixatdan mintaqamizdagi
tarqoqlik v a parokandalikka deyarli barham bera olmadi, kapitalizm
an‘anav iy, konserv ativ jamiyatga aylangan Markaziy Osiyoni
«chetlab» o‗tdi, u tom ma‘nodagi yirik sav do yo‗llari v a jahon
bozoridan chetda qolib ketdi. Bu esa xalqimizning tadbirkorlik,
uddaburronlik, omilkorlik, iqtisodiy tafakkur kabi qadriyatlari
sustlashuv iga sabab bo‘ldi.
Bugun O‗zbekistonga ob‘ektiv zaruriyat tarzida bozor iqtisodiyoti,
uning beshafqat, ammo odil qonunlari, tamoyili krib keldi. Uning
ijtimoiy – yangilov chilik moxiyati keng miqiyosdagi xususiy tashabbus
v a tadbirkorlikka, tov ar – pul v a moliya – kredit munobatlariga
tayanadi, binobarin, islom dini v a falsafasi targib etuv chi mo‘minlik,
kamsuqumlik, muloyimlik, o‗z qalbiy kamolotini ko‗zlash bilangina
chegaralanish kabi ma‘nav iy – axloqiy qadriyatlar bilan zamonav iy
ustuv or iqtisodiy qadriyatlar o‗rtasida ziddiyat mav judligini payqash
qiyin emas.
Demak, milliy v a umuminsoniy qadriyatlar mutanosibligi buzilgan
yoinki ular o‗rtasida muayyan ziddiyatlar yuzaga kelgan chog‗da
milliy qadriyatlar umuminsoniy mazmun bilan boitiladi, tuldiriladi.
«Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq – degan edi
O‗zbekiston prezidenti I.A.Karimov o‗zining «O`zbekiston XXI asr
bo‗sag‗asida» nomli asarida, - ajdodlarimizning ko‗p asrlar
mobaynida yaratib kelgan g‘oyat ulkan, bebaho ma‘nav iy v a
madaniy merosini tiklash dav lat siyosati darajasiga ko‗tarildi». Millat
ma‘nav iyati, aql – itdroki, shuuri, o‗zligi uning ona tili, ana‘nalari,
ruhiyatida jamlangan, shu bois milliy qadriyatlarni tiklash, uning milliy
xis-tuygularini, g‗urur v a iftixorini o‗stirish demakdir.
Odatiy qadriyatlardan butunlay yangi qadriyatlar tizimiga o‗tish
xamma v aqt ziddiyatli, u ma‘nav iy-ruhiy iztiroblar orqali kechishi
tabiiy. Yangi ijtimoiy qadriyatlar xali tushunarsiz v a begona bo‗lgan
sharoitda ko‗pchilik o‗zi ko‗nikkan shaxsiy qadriyatlar doirasida
qolishga moyil bo‘ladi. Aksariyat empirik zaminga ega bu kundalik
qadriyatlar ijtimoiy qadriyat v a meyorlarga mutanosib bo‗lmasligi
ham mumkin. Biroq inson o‗zoq v aqt o‗z shaxsiy qadriyatlari olamida
biqinib yashay olmaydi, shu bois u ertami – kechmi murakkab xayotiy
v aziyatlarda xam suyanch bo‗la oladigan ijtimoiy qadriyatlarga ega
bo‗lishi zarur. Yangi demokratik jamiyatda u qadriyatlarni o‗zi tanlab
olish xuquqiga ega bo‗ladi. Qadriyatlarni tanlab olish erkinligi ham
shaxs, ham millat darajasida yakkalikdan — umumiylikka v a eng
umumiylikka, aniqrog‗i, indiv idual, shaxsiy qadriyatlardan – ijtimoiy
qadriyatlarga, milliy qadriyatlardan – umumbashariy qadriyatlarga
tomon yunalgan, ob‘ektiv v a sub‘ektiv omillar bilan bog‗liq
murakkab jarayondir.
Sho‗ro dav rida asil o‗zbekona qadriyatlarimiz, olamga mashxur
o‗zbekchilik fazilatlari millatning o‗zi kabi qatag‗on qilingan,
kamsitilgan, «sotsialistik qadriyatlar» ga qarama – qarshi qo‘yilib,
yuzaki v a jo‗n talqin qilingan bo‗lsa, mustaqillik yillarida ularni tiklash,
bilish v a o‘rganishga keng yo‗l ochildi. Jahon bugun o‗zbekni
taniyotgan v a tan olayotgan ekan, av v alo milliy qadriyatlarning,
millatni-millat, xalqni-xalq qilib jipslashtiruv chi qudratli omil ekanligini
yana bir bor tasdiqlaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |