22-MAVZU: IX-XII asrlarda Movaraunnahr va Xurosondagi madaniy hayot. Uyg‘onish
(Renessans) davri rivoji
R E J A:
1.Madaniyatning ijtimoiy-siyosiy hayotda tutgan o’rni.
2.Sharq dunyosining buyuk daholari.
3.Badiiy adabiyot.
4.Islom madaniyati. Hadislar va tasavvuf ilmi.
1
130
Vatanimiz tarixiy tarakkiyotida muxim iz tsrldirgan K—XII asrlar nafakdt uning
sarxadlarida mustakdl dablatlarning bujudga kyoli-shi, ijtimоiy-щtisоdiy rivоjlanib bоrishi
bilanо’ balki shu bilan birga ularning madaniy jihatdan xam jidtsiy yutukdar ba Uzgarishlarga
erishganligi bilan ham tabsiflanadi. CHunki arablar istilоsi ba tоbeligi asоratidan xalоs bUlib, Uz
mustakil dayugat tuzilmala-bо’lgan О’rta Оsiyo xalqlary tarixan kiska'dabrdabоmida ham
mоddiy, xam: mamaebоy madaniyatni rabnah tоptirishda ancha ilgarilab ketdilar.
Zerо, IX— XII asrlar О’rta Оsiyo xalqlari xayotida chinakam uygоnish dabri bulib, u buyuk
ajdоdlarimiz daxrsi, akl-zakоbatini butun insоniyat оlamiga tarannum eta billi.
Sоmоniylar ba krraxоniylar dabrida bunyod etil -gan yuksak mоdtsiy madaniyat
оbidalari, оsоri-atiqala-ri, Buxоrо, Samarqand singari shaharlarning betak -rоr
meъmоrchilik namunalari, ularning ilm-maъri-fat maskanlari sifatidagi rоli,
Xоrazmdagi mashxur Maъmun ; akademiyasi, uning Muxammad al-Xоrazmiy, Beruniy,
Ibn al-Xammоr, Dbu Saxd, Ibn Irоk, singari ulur namоyandalari, Sultоn Maxmud
dabrida G’azna-biylar dablatida bunyod etilgan оliy imоratlar kuri-lishi, yuksak
sabiyada muntazam utkazib turilgan il -shSH anjumanlar — bularning xamma-xammasi
О’rta Оsiyo xalqlari milliy uygоnish dabrining nechоglщ muxim, ulugbоr о’zgarishlar
ba siljishlarga bоy bо’lganligidan yakddl dalоlat beradi;
О’rta asrlar dabrining nufuzli tarixchisi Abu Man-sur as-Saоlibiy (961— 1038)ning
kuyidagi fikrlari nafakat sоmоniylar dabrining madaniy yuksalishi, balki shu bilan
birgalikda usha zamоndagi bоshka mus-takil dablatla.rda yuz bergan о’lkan о’zgarishlar
jarayo-ni uchun ham birdek taalluklidir. Uning yozishicha, Bu xоrо sоmоniylar dabridan
bоshlab, «shоn-shuxrat ma-kоni, saltanat kaъbasi ba zamоnasining ilgоr kishi-lari
jamlangan, er yuzi adiblarining yulduzlari pоr-lagan hamda uz dabrining fоzillari
yishlgan jоy edi».
2
Batanimizning о’rta asrlardabri tarixiga nigоximizni tashlar ekanmiz, bu
mukaddas, serfayz zaminda etishib chikib, uzlarining ser -kirra, betakrоr ijоdi,
fabqulоdda salоhiyati bilan оlamni lоl krldirgan, jahоn tsibilizatsiyasiga bebaxr xissa
kushgan kuplab buyuk allоmalarimiz nurli siy-mоsi k5Ь ungimizda yorkin namоyon
buladi. Muxammad ad-Xоrazmiy, Abu Rayxrn Beruniy, Abu Ali ibn Sinо, Abu yasr
Fоrоbiy, Ax>1ad Fargоniy, Abu Abdullоx. * * " N a r s h a x y y, A b d u l 4 »z l
B a yщ i y, Maxmud Zamaxshariy,
BURX
.
ОNIDDIN
Marginоniy*, Umar CHagminiy kabi ilm-
fan yulduzlari ana shular jumla-sidandir. Ulyrning xdr biri fanning turli sоxalari -da
kalam tebratgan, katta ilmiy kashfiyotlar yarata оlgan krmusiy bilim sоxiblaridirlar.
Al-Xоrazmny (783—850) matematiqa, astrоnоmiya, geоmetriya, geоgrafiya ba tarix fanlari
sоxasida mapщur bо’ldi. Ay-niksa оlimning «Al-jabr bal mukabala» asari mashxu-ri
jahоn bulib, u algebra, x.оzirgi algоritm yaratili-shiga asоs bо’ldi. Uning «Xind
arifmetikasi xakida kitоb»i xam fan tarixida katga urin tutadi. Щu asar tufayli SHarq,
ba G’arb xalqlari qadimiy Xindistоnning katga yutugi — о’nli hisоblash sistemasi bilan
taniщdilar.
Abu Rayhоn Beruniynnng (973—1048) ilmiy merоsi ham xayratlanarlidir, Tarixiy
manbalarda uning 150 dan ziyod ilmiy asarlari mabjuddigi tilga оlinadi. Ulardan fatsat 30
ga yakini bizgacha etib kelgan. «K,a-dimgi xalqlardan krlgan yodgоrliklar», «Xindistоn»,
«Xоrazmning ajоyib kiщilari», «Al-K,оnun al-Maъ-sudiy», «Geоdeziya» nоmli bebax.о
asarlar shular jumlasidandir. Batanimiz tarixining juda kup kirralari allоmaning mazkur
asarlarida tulak.оnli tarzda yori-tib berilganligi xam x.оzirgi ablоdlarni xayratga sо-liSHi
tabiiydir.
Beruniyning asrdоshi ba safdоshi bо’lgan Abu Ali ibn Synоning (980—1037) ijоdi xam
keyingi ablоd-lar uchun bitmas-tuganmas ilmiy xazina manbaidir. Оlimning ilmiy
kizikishlari dоirasi shu kdtsar keng-ki, uning kalamiga tibbiyotga оid 40 dan ziyod, astrо-
nоmiya ba tabiatshunоslik fanlariga оid 30 ga yakin, falsafa, mantik. ba ilоhiyotga bagishlangan
131
185 ta asarlari mabjud.
Ibn Sinоning 5 jilddan ibоrat «Al-Krnun» («Tib K.оnunlari») kitоbi jahоn tibbiyotining
bebahо, nоyob xazinasi hisоblanadi. SHu bilan birga u nafak.at krmu-siy оlim, ayni
chоgda isteъdrdli adib xamdir. «Kush risоlasi», «Sоlоmоn ba Ibsоl», «YUsuf kissasi»
singari asarlari, guzal gazalu rubоiylari buning yakxоl isbоtidir.
SHarq allоmalari safida Abu Nasr Fоrоbiyiing (873—95%) nоmi xam alоxida urin
egallaydi. Krmusiybilim*sоxibi bо’lgan bu siymо ayniksa sharq falsafasi bоbida nоm krzоndi. U
mashxur yunоn оlimi Aristо-teldan sung «Ikkinchi muallim» («Mualdimi sоniy») faxriy
unbоniga sazоbоr bо’ldi. Fоrоbiyning «Ikkinchi taъlimоt», «Fоzil оdamlar shahri», «Falsafaning
mоhiyati xakdtsa kitоb» asarlari оlimga katga shuxrat keltirdi.
IX asrda yashab ijоd ettan Axmad Fargоniy (861 yilda bafоt etgan) xam uz ilmiy
kashfiyotlari bilan оlamarо оna Batani sharafini ulugladi. Uning tilshu-nоslik, geоgrafiya,
astrоnоmiya, gidrоlоgiya sоxalari-dagi ilmiy tadk!щоtlari jahоn mikyosida eъtirоf etilgan.
Оlimning «Samоbiy xdrakatlar ba yudtsuzlar fanining majmuasi xakdtsa kitоb»i Yevrоpada
Kоper-nikka kadar bо’lgan dabrgacha astrоnоmiya fanidan asо-siy qо’llanma buо’lib xizmat
kildi ba keyingi dabrlar оlimlariga katga ijоbyy taъsir kursatdi.
Buxоrоlik mashxur tarixchi оlim Abu Bakr Muxam-mad Narshaxiy (889—959) ba uning
mashxur «Buxоrо tarixi» kitоbi Batanimizning о’rta asrlar dabri tari-xini chuqur urganishda
bebaxо tarixiy manba sanaladi. Tanikdi tadkikrtchi S. I. Smirnоba taъbiri bilan aytganda, bu
asar «О’rta Оsiyoning eng muщm ikdisо-diy ba madaniy markazlaridan birining tarixi buyi-
cha tоm maъnоdagi о’ziga xоs k.оmusdir».
Xudtsi mana shunday yuksak fikrlar, baxrlarni Ab-dulfazl Bayо’akiy (996—1077), Maxdgud
Zamaxdpariy (1075—1145), Umar CHagminiy (bafоti 1221) ba Burhоniddin Marginоniy
(1123—•! 197) singari о’z dabrining etuk allоmalari ijоdiga ham nisbat berish mumkin.
3
IX—XII asrlar dabri madaniyati ayni paytda yuksak darajada rabnak; tоptan badiiy
adabiyot namоyandalari ijоdida ham yakdоl namоyon bо’ldi. Bu dabrda О’rta Оsiyoda fоrsiy ba
turkiy adabi-yotning ajоyib durdоna asarlari yaratildi. Garchi о’lkada rasmiy dablat tili sifatida
arab tili ba uning grammatiqasi xukm surgan bulsa-da, birоk, о’lkada mus-takdm dablatlarning
tashkil tоpishi ba rivоjlanib bоrishi dabоmida fоrs ba turkiy adabiyot xam usib, uning
zabbrdast bakillari ijоdi sayashabijоd kdigan Abu Abdullо Rudakiy, Dakdkzny, Abu SHukur Balxiy, Abulkrsim
Firdabsiy kabi dax.о shо-irlarning fоrsiydagi ijоdi fikrimizga dalil bula оladi. X—XI asrlarda
yashagan Rudakiy nщоyatda sermax-sul ijоdkоrdir. Aytishlaricha, u jami bir milliоn 300 ming
bayt sheъr bitgan ekan. Afsuski, ularning juda kam kо’smi bizgacha etib kelgan. SHsщrning
guzal, umrbоkiy razallari, kasidalari, rubоiylari о’zining umumbashariy mоhiyati bilan xrzirgi
ablоd kishilari-ni xam uziga maftun etadi. Uning izdоshi ba zamоndо-shi Dahiy bо’lsa yirik
epik asar — «SHоxnоma» dоstоnining birinchi muallifidir. Uning niyati Erоn ba Turоnning
arablar istilоsiga kddar bо’lgan uzоk, tarixini badiiy tasnif etish edi. Birоk, uning bebakt bafоti
(976) bu ishni tugallashga imkоn bermaidi. SHu bоne «SHоxdоma» epik dоstоnini yozib,
pоyoniga etka-zish G’aznabiylar dabrida yashab ijоd kilgan bоpщa bir daxr shоir — Abuщоsim
Firdabsiy (940—1030)ga na-sib etdi. 60 ming bayt, 120 ming misradan ibоrat bu sheъriy
dоstоnni.yaratish ustida shоir 35 yil mugtasil ter tukadi. Mashulikka daxldоr bu asar fоrs-tоjik
adabiy-badiiy tafakkurining gultоji, bebaxr merоsi hisоblanadi.
Bu dabrda turkiy adabiyot xam uz tarakkiyotida katta yutuqlarga eriщdi. Uni yuksaklikka
kutarishda Axmad YUgnakiy (VIII asr), Mahmud Qоshg’ariy (XI asrning ikkinchi yarmi — XII
asr bоshlari), YUsuf Xоs Xrjib (XI asr), Burxrniddin Rabguziy (XIII asr) singari turkshuy
adiblarning xizmati benazir bо’ldi.
Samarqand atrоfidagi YUgaak qishlоrida tugilib, Axmad YUgnakiy nоmi bilan tanilgan
shоirning «X.ibatul-x.ak.оyik» («Xakik,atlar armurоni») asari buyuk allоma ijоdining yuksak
132
chukkisi xiоsblanadi. U оlijanоb insоnparbarlik gоyalarini tarannum etishga bagishlangan.
Asar sheъriy yul bilan yozilgan bulib, unda muallif xalq оgzaki ijbdidan xam unum-li
fоydalangan. Axmad YUgnakiy asari adabiyotimiz-ning keyingi rivоjiga xam muxim ijоbyy
taъsir utkazgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |