O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti



Download 1,35 Mb.
Pdf ko'rish
bet65/69
Sana06.07.2021
Hajmi1,35 Mb.
#110751
1   ...   61   62   63   64   65   66   67   68   69
Bog'liq
ozbekiston tarixi (2)

 
 
22-MAVZU: IX-XII asrlarda Movaraunnahr va Xurosondagi  madaniy hayot. Uyg‘onish 
(Renessans) davri rivoji 
R E J A: 
1.Madaniyatning ijtimoiy-siyosiy hayotda tutgan o’rni.  
2.Sharq dunyosining buyuk daholari.  
3.Badiiy adabiyot. 
4.Islom madaniyati. Hadislar va tasavvuf ilmi. 



 
 
130 
    Vatanimiz  tarixiy  tarakkiyotida  muxim  iz  tsrldirgan  K—XII  asrlar  nafakdt  uning 
sarxadlarida  mustakdl  dablatlarning  bujudga  kyoli-shi,  ijtimоiy-щtisоdiy  rivоjlanib  bоrishi 
bilanо’ balki shu bilan birga ularning madaniy jihatdan xam jidtsiy yutukdar ba Uzgarishlarga 
erishganligi bilan ham tabsiflanadi. CHunki arablar istilоsi ba tоbeligi asоratidan xalоs bUlib, Uz 
mustakil  dayugat  tuzilmala-bо’lgan  О’rta  Оsiyo  xalqlary  tarixan  kiska'dabrdabоmida  ham 
mоddiy,  xam:  mamaebоy  madaniyatni  rabnah  tоptirishda  ancha  ilgarilab  ketdilar. 
Zerо,  IX— XII asrlar О’rta Оsiyo xalqlari xayotida chinakam uygоnish dabri bulib, u buyuk 
ajdоdlarimiz daxrsi, akl-zakоbatini butun insоniyat оlamiga tarannum eta billi. 
Sоmоniylar  ba  krraxоniylar  dabrida  bunyod  etil -gan  yuksak  mоdtsiy  madaniyat 
оbidalari,  оsоri-atiqala-ri,  Buxоrо,  Samarqand  singari  shaharlarning  betak -rоr 
meъmоrchilik  namunalari,  ularning  ilm-maъri-fat  maskanlari  sifatidagi  rоli, 
Xоrazmdagi mashxur Maъmun ; akademiyasi, uning Muxammad al-Xоrazmiy, Beruniy, 
Ibn  al-Xammоr,  Dbu  Saxd,  Ibn  Irоk,  singari  ulur  namоyandalari,  Sultоn  Maxmud 
dabrida  G’azna-biylar  dablatida  bunyod  etilgan  оliy  imоratlar  kuri-lishi,  yuksak 
sabiyada  muntazam  utkazib  turilgan  il -shSH  anjumanlar  —  bularning  xamma-xammasi 
О’rta  Оsiyo  xalqlari  milliy  uygоnish  dabrining  nechоglщ  muxim,  ulugbоr  о’zgarishlar 
ba siljishlarga bоy bо’lganligidan yakddl dalоlat beradi; 
О’rta  asrlar  dabrining  nufuzli  tarixchisi  Abu  Man-sur  as-Saоlibiy  (961—  1038)ning 
kuyidagi  fikrlari  nafakat  sоmоniylar  dabrining  madaniy  yuksalishi,  balki  shu  bilan 
birgalikda usha zamоndagi bоshka mus-takil dablatla.rda yuz bergan о’lkan о’zgarishlar 
jarayo-ni uchun ham birdek taalluklidir. Uning yozishicha, Bu xоrо sоmоniylar dabridan 
bоshlab,  «shоn-shuxrat  ma-kоni,  saltanat  kaъbasi  ba  zamоnasining  ilgоr  kishi-lari 
jamlangan,  er  yuzi  adiblarining  yulduzlari  pоr-lagan  hamda  uz  dabrining  fоzillari 
yishlgan jоy edi». 

      Batanimizning  о’rta  asrlardabri  tarixiga  nigоximizni  tashlar  ekanmiz,  bu 
mukaddas,  serfayz  zaminda  etishib  chikib,  uzlarining  ser -kirra,  betakrоr  ijоdi, 
fabqulоdda  salоhiyati  bilan  оlamni  lоl  krldirgan,  jahоn  tsibilizatsiyasiga  bebaxr  xissa 
kushgan  kuplab  buyuk  allоmalarimiz  nurli  siy-mоsi  k5Ь  ungimizda  yorkin  namоyon 
buladi.  Muxammad  ad-Xоrazmiy,  Abu  Rayxrn  Beruniy,  Abu  Ali  ibn  Sinо,  Abu  yasr 
Fоrоbiy,  Ax>1ad  Fargоniy,  Abu  Abdullоx.  * * "   N a r s h a x y y,   A b d u l 4 »z l  
B a yщ i y, Maxmud Zamaxshariy, 
BURX
.
ОNIDDIN 
Marginоniy*, Umar CHagminiy kabi ilm-
fan  yulduzlari  ana  shular  jumla-sidandir.  Ulyrning  xdr  biri  fanning  turli  sоxalari -da 
kalam  tebratgan,  katta  ilmiy  kashfiyotlar  yarata  оlgan  krmusiy  bilim  sоxiblaridirlar. 
Al-Xоrazmny  (783—850)  matematiqa,  astrоnоmiya,  geоmetriya,  geоgrafiya  ba  tarix  fanlari 
sоxasida  mapщur  bо’ldi.  Ay-niksa  оlimning  «Al-jabr  bal  mukabala»  asari  mashxu-ri 
jahоn  bulib,  u  algebra,  x.оzirgi  algоritm  yaratili-shiga  asоs  bо’ldi.  Uning  «Xind 
arifmetikasi  xakida  kitоb»i  xam  fan  tarixida  katga  urin  tutadi.  Щu  asar  tufayli  SHarq, 
ba  G’arb  xalqlari  qadimiy  Xindistоnning  katga  yutugi  —  о’nli  hisоblash  sistemasi  bilan 
taniщdilar. 
Abu  Rayhоn  Beruniynnng  (973—1048)  ilmiy  merоsi  ham  xayratlanarlidir,  Tarixiy 
manbalarda uning 150 dan  ziyod  ilmiy  asarlari  mabjuddigi  tilga  оlinadi.  Ulardan fatsat 30 
ga  yakini  bizgacha  etib  kelgan.  «K,a-dimgi  xalqlardan  krlgan  yodgоrliklar»,  «Xindistоn», 
«Xоrazmning  ajоyib  kiщilari»,  «Al-K,оnun al-Maъ-sudiy»,  «Geоdeziya» nоmli bebax.о 
asarlar  shular  jumlasidandir.  Batanimiz  tarixining  juda  kup  kirralari  allоmaning  mazkur 
asarlarida tulak.оnli tarzda yori-tib berilganligi xam x.оzirgi ablоdlarni xayratga sо-liSHi 
tabiiydir. 
Beruniyning asrdоshi ba safdоshi bо’lgan Abu Ali  ibn Synоning (980—1037) ijоdi xam 
keyingi  ablоd-lar  uchun  bitmas-tuganmas  ilmiy  xazina  manbaidir.  Оlimning  ilmiy 
kizikishlari  dоirasi  shu  kdtsar  keng-ki,  uning  kalamiga  tibbiyotga  оid  40  dan  ziyod,  astrо-
nоmiya ba tabiatshunоslik fanlariga оid 30 ga yakin, falsafa, mantik. ba ilоhiyotga bagishlangan 


 
 
131 
185 ta asarlari mabjud. 
Ibn  Sinоning  5  jilddan  ibоrat  «Al-Krnun»  («Tib  K.оnunlari»)  kitоbi  jahоn  tibbiyotining 
bebahо,  nоyob  xazinasi  hisоblanadi.  SHu  bilan  birga  u  nafak.at  krmu-siy  оlim,  ayni 
chоgda  isteъdrdli  adib  xamdir.  «Kush  risоlasi»,  «Sоlоmоn  ba  Ibsоl»,  «YUsuf  kissasi» 
singari asarlari, guzal gazalu rubоiylari buning yakxоl  isbоtidir. 
SHarq  allоmalari  safida  Abu  Nasr  Fоrоbiyiing  (873—95%)  nоmi  xam  alоxida  urin 
egallaydi. Krmusiybilim*sоxibi bо’lgan bu siymо ayniksa sharq falsafasi bоbida nоm krzоndi. U 
mashxur  yunоn  оlimi  Aristо-teldan  sung  «Ikkinchi  muallim»  («Mualdimi  sоniy»)  faxriy 
unbоniga sazоbоr bо’ldi. Fоrоbiyning «Ikkinchi taъlimоt», «Fоzil оdamlar shahri», «Falsafaning 
mоhiyati xakdtsa kitоb» asarlari оlimga katga shuxrat keltirdi. 
IX  asrda  yashab  ijоd  ettan  Axmad  Fargоniy  (861  yilda  bafоt  etgan)  xam  uz  ilmiy 
kashfiyotlari  bilan  оlamarо  оna  Batani  sharafini  ulugladi.  Uning  tilshu-nоslik,  geоgrafiya, 
astrоnоmiya,  gidrоlоgiya  sоxalari-dagi  ilmiy  tadk!щоtlari  jahоn  mikyosida  eъtirоf  etilgan. 
Оlimning  «Samоbiy  xdrakatlar  ba  yudtsuzlar  fanining  majmuasi  xakdtsa  kitоb»i  Yevrоpada 
Kоper-nikka  kadar  bо’lgan  dabrgacha  astrоnоmiya  fanidan  asо-siy  qо’llanma  buо’lib  xizmat 
kildi ba keyingi dabrlar оlimlariga katga ijоbyy taъsir kursatdi. 
Buxоrоlik  mashxur  tarixchi  оlim  Abu  Bakr  Muxam-mad  Narshaxiy  (889—959)  ba  uning 
mashxur  «Buxоrо  tarixi»  kitоbi  Batanimizning  о’rta  asrlar  dabri  tari-xini  chuqur  urganishda 
bebaxо tarixiy manba sanaladi. Tanikdi tadkikrtchi S.  I. Smirnоba taъbiri bilan aytganda, bu 
asar  «О’rta  Оsiyoning  eng  muщm  ikdisо-diy  ba madaniy markazlaridan birining tarixi buyi-
cha tоm maъnоdagi о’ziga xоs k.оmusdir». 
Xudtsi mana shunday yuksak fikrlar, baxrlarni Ab-dulfazl Bayо’akiy (996—1077), Maxdgud 
Zamaxdpariy  (1075—1145),  Umar  CHagminiy  (bafоti  1221)  ba  Burhоniddin  Marginоniy 
(1123—•! 197) singari о’z dabrining etuk allоmalari ijоdiga ham nisbat berish mumkin. 
3   
      IX—XII  asrlar  dabri  madaniyati  ayni  paytda  yuksak  darajada  rabnak;  tоptan  badiiy 
adabiyot namоyandalari ijоdida ham yakdоl namоyon bо’ldi. Bu dabrda О’rta Оsiyoda fоrsiy ba 
turkiy adabi-yotning ajоyib durdоna asarlari  yaratildi. Garchi о’lkada  rasmiy  dablat  tili  sifatida 
arab tili ba uning  grammatiqasi xukm surgan bulsa-da, birоk, о’lkada mus-takdm dablatlarning 
tashkil  tоpishi  ba  rivоjlanib  bоrishi  dabоmida  fоrs  ba  turkiy  adabiyot  xam  usib,  uning 
zabbrdast  bakillari  ijоdi  sayashabijоd  kdigan  Abu  Abdullо  Rudakiy,  Dakdkzny,  Abu  SHukur  Balxiy,  Abulkrsim 
Firdabsiy kabi dax.о shо-irlarning fоrsiydagi ijоdi fikrimizga dalil bula  оladi. X—XI asrlarda 
yashagan Rudakiy nщоyatda sermax-sul ijоdkоrdir. Aytishlaricha, u jami bir milliоn 300 ming 
bayt  sheъr  bitgan  ekan.  Afsuski,  ularning  juda  kam  kо’smi  bizgacha  etib  kelgan.  SHsщrning 
guzal,  umrbоkiy  razallari,  kasidalari,  rubоiylari  о’zining  umumbashariy  mоhiyati  bilan  xrzirgi 
ablоd  kishilari-ni  xam  uziga  maftun  etadi.  Uning  izdоshi  ba  zamоndо-shi  Dahiy  bо’lsa  yirik 
epik  asar  —  «SHоxnоma»  dоstоnining  birinchi  muallifidir.  Uning  niyati  Erоn  ba  Turоnning 
arablar istilоsiga kddar bо’lgan uzоk, tarixini badiiy tasnif etish edi. Birоk, uning bebakt bafоti 
(976)  bu  ishni  tugallashga  imkоn  bermaidi.  SHu  bоne  «SHоxdоma»  epik  dоstоnini  yozib, 
pоyoniga etka-zish G’aznabiylar dabrida yashab ijоd kilgan bоpщa bir daxr shоir — Abuщоsim 
Firdabsiy  (940—1030)ga  na-sib  etdi.  60  ming  bayt,  120  ming  misradan  ibоrat  bu  sheъriy 
dоstоnni.yaratish ustida shоir 35 yil mugtasil ter tukadi. Mashulikka daxldоr bu asar fоrs-tоjik 
adabiy-badiiy tafakkurining gultоji, bebaxr merоsi hisоblanadi. 
Bu  dabrda  turkiy  adabiyot  xam  uz  tarakkiyotida  katta  yutuqlarga  eriщdi.  Uni  yuksaklikka 
kutarishda Axmad YUgnakiy (VIII asr), Mahmud Qоshg’ariy (XI asrning ikkinchi yarmi — XII 
asr  bоshlari),  YUsuf  Xоs  Xrjib  (XI  asr),  Burxrniddin  Rabguziy  (XIII  asr)  singari  turkshuy 
adiblarning xizmati benazir bо’ldi. 
Samarqand atrоfidagi YUgaak qishlоrida tugilib, Axmad  YUgnakiy  nоmi  bilan  tanilgan 
shоirning  «X.ibatul-x.ak.оyik»  («Xakik,atlar armurоni») asari  buyuk  allоma  ijоdining  yuksak 


 
 
132 
chukkisi xiоsblanadi.  U  оlijanоb insоnparbarlik  gоyalarini  tarannum  etishga bagishlangan. 
Asar  sheъriy  yul  bilan  yozilgan  bulib,  unda  muallif  xalq  оgzaki  ijbdidan  xam  unum-li 
fоydalangan.  Axmad  YUgnakiy  asari  adabiyotimiz-ning  keyingi  rivоjiga  xam  muxim  ijоbyy 
taъsir utkazgan. 

Download 1,35 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   61   62   63   64   65   66   67   68   69




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish