Xоrazmning bоsbb оlshshpsh. Geоgrafik jihatdan kupay makоnda jоylashgan, xalqarо savdо
karbоni markazla-ridan biri bо’lgan bоy-badablat о’lka Xоrazmni egal-lash, u erda xukm
surayotgan Maъmun ibn Maъmun (999— 1017) hоkimiyatini agdarib tashlashni Maxmud
G’aznabiy uz tashki siyosatining markaziga kuydi. Buning us-tiga xalifa Kоdirning Xоrazm
pоdshоsi Maъmunni «Ayn Ad Daula ba Zayn Al milla» — «Davlat kuzi ba dindоrlar
jamоasining kurki» unbоni bilan siylashi Maxmud G’aznabiyning gashini keltirdi. U turli baxr-
nalar bilan Xоrazmning ichki ishlariga aralasha bоshlaydi. 1017 yil baxrrida Maъmun
qо’shinida yuz bergan fitna оqibatida shоx. ba uning yakin kishilari katl kilinadi. Mamlakatda
bebоshliklar, tartibsizliklar kuchayadi. Bundam fоydalangan Maxmud Usha yilning yozida katga
qо’shin bilan Xоrazmga yurish kdyaib, uni uziga buysundiradi. Maxmud
UZINING
bоsh xrjibi,
asli ke-lib chikishi turk bо’lgan Оltintоshni xоrazmshоx. unbо-ni bilan bu erga hukmdоr etib
tayin etadi. Ana shu ta-rikd, Xоrazm 1040 yilgacha, yaъni G’aznabiylar dablati iщirоziga kadar
uning tоbeligida bо’ldi.
Sultоn Maxmud dabrida G’aznabiylar dablati har tоmоnlama rivоjlanib bоrdi. Mamlakat
pоytaxti Raz-nada ba bоshqa shaharlarda kugshab оliy imоratlar, masjidu madrasalar, kurkam
karbоnsarоylar barpо etildi. Dexxоnchilikni rivоjlantirish uchun kanal-lar,~ariklar kazildi,
tUgоnlar kurildi. Islоm ruxr-niylari katta imtiyozlarga ega bо’ldilar. Sultоn Mah-mudning
UZI
adоlatparbar hukmdоr bulyb, ilm-maъri-fatga katga eъtibоr berar edi. Uning sarоyida ilmu fan
arbоblari, adabiyot axlining anjumanlari munta-zam utkazib turilardi. Ulur allоma Abu Raisоy
Beru-niyning xam Sultоn sarоyida kup muddat faоliyat kursatganligi buni isbоt etadi.
Birоk; Maxmud G’aznabiy bafоtidan sung (1030) uning u>li Masъud dabrida (1030—1041)
bu dablat, bir tо-mоndan, ichki feоdal zidtsiyatlarning kuchayishi ba, ikkinchi tоmоndan,
saljukd1Y turklarning ketma-ket xujumlari, xususan, 1040 yilda Dandanakоnda berilgan zarbadan
sung о’zini о’nglab оlоLmadi ba
UZ
musta-kdpligini butunlay yuk;оtdi.
О’rta Оsiyo xalqlari tarixi
da
muxim iz krldirgan Saljukiylar dablati dastlab IX asrning
ikkinchi yarmi ba X asr о’rtalarida Оrоlbuyi ba Kaspiybuyi hududlarida yashagan uguzlar
ittifоki negizida shakllangan edi. Uning dastlabki pоytaxti Sirdaryo etaklaridagi YAngikent
bо’lgan. Tarixiy man-balarda uruzlarning 22 yoki 24 kabiladan ibоrat bо’lgan-ligi kayd etiladi.
Bular chоbdir, chandir, emreli, ich-dir, yazir, salir, k.оradоshli, baet, kоyi ba shu kabi-lardir.
Yaqin va O‘rta Sharq, qisman Movarounnahrda saljuqiylar sulolasi boshqargan davlat (1038—
1308). S.d.ga Saljuqning nevarasi Sulton Tug‘rulbek asos solgan. Saljuq turklari II-a.ning 20-
y.larida harbiy xizmatlari evaziga Xurosonda Mahmud G‘aznaviydan ko‘plab mulklar olganlar.
Biroq keyinchalik g‘aznaviylar ularga qarshi lashkar jo‘natib, Arslon Isroil ibn Saljuqnii asir
124
olishgan va Hindistondagi harbiy qal’ada tutqunlikda saqlashgan (1032 y. u hibsda o‘lgan).
Saljuqiylar g‘aznaviylarga qarshi olib borgan ko‘plab muvaffaqqiyatli janglaridan so‘ng
Nishopurni egallab, o‘z rahbarlari Tug‘rulbek sulton deb e’lon qildilar (1038). Dandanakon
jangiadgi g‘alabadan so‘ng u Xuroson hukmdori deb e’lon qilindi. Asta-sekin saljuqiylar
Xuroson, Xorazm, G‘arbiy Eron, Ozarbayjon, Iroq (Bag‘dod bilan birga)ni o‘zlariga
buysundirdilar. Bag‘dodda Tug‘rulbek nomiga xutba o‘qitilgan. Abbosiylor xalifasi al-Koim (
hukmronlik davri: 1031-75) hokimiyatni Tug‘rulbekka topshirib, uni sulton hamda Sharq va
G‘arb podshohi deb tan olishga majbur bo‘lgan va qizini unga xotinlikka bergan. Tug‘rulbek
Rayni, uning ukasi Chag‘ribek Dovud (990—1060) Marvni o‘zlariga poytaxtqildilar. 1050 y.da
Tug‘rulbek poytaxtni Raydan Isfahonga ko‘chirgan
Alp Arslon va Malikshoh xukmronliklari davrida saljuqiylar Kichik Osiyo va Yaqin
Sharqda mustahkam o‘rnashib olishgan. Ular Vizantiya imperatori Roman IV Diogenning 200
ming kishilik qo‘shinini yengib (1071), butun Kichik Osiyoni (1071—81), keyinchalik Suriya va
Falastinni eabt etishgan. Armamiston, Gruziya, Shirvon ham bo‘ysundurilgan. Shu davrda Balx
Termiz (1044), Buxoro, Samarqand (1089), keyinchalik Farg‘ona vodiysi saljuqiylar qo‘l ostida
birlashgan. Hatto Sharqiy Turkistondagi qoraxoniylar ham ularniig ustunligini tan olishgan. Alp
Arslon poytaxtni Isfaxon Marvga ko‘chirgan. Saljuqiylar qo‘shinlari Arabiston ya.o.dagi Yaman
va Baxrayn yerlarini ham o‘z tasarruflariga olishgan. Malikshoh hukmronligi davrida S.d. harbiy-
siyosiy jihatdan juda kuchli bo‘lgan. Bu vaqtda poytaxt yana Isfahonga ko‘chirilgan. 11-
a.oxirlarida S.d. Sharqiy Turkistondan O‘rta yer va Marmar dengizlarigacha bo‘lgan katta
hududni o‘z ichiga olgan. Bu davlat Xitoy bilan Vizantiya o‘rtasida joylashgan. Salibchilarniig
Sharqqa qilgan yurishlarini to‘xtatishda saljuqiylarning xizmati katta bo‘lgan.
11-a.oxirlaridan boshlab S.d. parchalana boshlaydi. Chunki 1-salib yurishi natijasida S.d.
Gruziya, Shirvon hamda Kichik Osiyoning sohil bo‘yi hududlaridan, Suriya va Falastinning bir
qismidan ajralgan (1096-99). S.d.dan bir necha mustaqil sultonliklar ajralib chiqqan. Mas.
Kermon sultonligi (1041—1187), Shom (Suriya) sultonligi(1074-1117), Ko‘niya sultonligi va b.
saljuqiy sultonlar o‘g‘uz va b. turkiy urug‘lar boshliqlari, jasur jangchilarga iqto in’om kilganlar.
Mas. Malikshoh saltanatni 12 ta viloyat-mulkka ajratib, ularni amirlar va lashkarboshilarga iqto
tariqasida bergan. Katta-katta mulklarga ega bo‘lgan iqtodarlar esa mustaqil bo‘lishga harakat
qilganlar. Malikshoh vafoti (1092)dan so‘ng, uning o‘g‘illari o‘rtasida taxt uchun kurash avj oldi.
Aka-uka sultonlar Mahmud (hukmronlik davri 1092-94) Barqiyoruq Malikshoh II (hukmronlik
davri: 1104— 25), G‘iyosiddin Muhammad (hukmronlik davri: 1105—18) ayrim hokimlarning
isyonlarini bostirish bilan birga ismoiliylar harakati, xususan, hashshoshiylarga qarshi kurash olib
borishga majbur bo‘lganlar.
Buyuk S.d. taxt uchun kurashlar oqibatida sharqiy va g‘arbiy qismlarga bo‘lingan. G‘arbiy
qismga kirgan G‘arbiy Eron, Iroq va Ozarbayjonni Iroq sultonligi (1118—94) iomi bilan sulton
G‘iyosiddin Muhammadning o‘g‘li sulton Mahmud (hukmronlik davri: 1118-31) boshqarishni
boshlagan. U Xamadonni o‘ziga poytaxt qilgan. Sharqiy qism asosan, Xuroson, Seyiston, Xorazm
va Movarounnahrdan iborat bo‘lib, unga sulton Malikshohning ken ja o‘hli sulton Sanjar
hukmronlik qillgan va poytaxti Marv bo‘lgan. Sanjarning qudrati avjga chiqqan davrlarda g‘arbiy
saljuqiylar ham uning siyosiy ta’siri ostida bo‘lishgan, G‘aznaviylar davlati esa unga 1117 y.dan
tobe bo‘lgan. Biroq Sharqdan Qoraxitoylarning Movarounnahrga bostirib kirishi Samarqand
yaqinida bo‘lgan mashhur Qatvon jangi (1141 y. 9 sent.) da ular qarluqlar bilan birgalikda
saljuqiylar va qoraxoniylarning birlashgan qo‘shinini tor-mor qilishi natijasida Sanjarning kuch-
qudrati zaiflasha boshlab, u Movarounnahr, keyinchalik Xurosonning asosiy qismidan ajraladi.
Anushteginiylardan Qudbiddin Muhammad, xususan, Otsiz davrlarida Xorazm ham S.d.dan
ajralib chiqib o‘z mustaqilligini tiklagan. Otsiz, hatto saljuqiylar poytaxti Marvni egallab,
Nishopurni qamal qilgan (1141—42). Sanjarning vafoti (1157) dan so‘ng saljuqiylarining
Xurosondagi hokimligi tugagan. Xuroson g‘uzlar (o‘g‘uzlar) tasarrufiga kirgan. 1117 y.
saljuqiylarning Shom (Suriya) sultonligi, 1187 y. Kermon sultonligi ham tugatilgan.
Xorazmshohlar 12-a. 2-yarmidan boshlab g‘arbiy saljuqiylarning Iroq sultonligiga kuchli zarbalar
125
berishgan. Xorazmshoh Takash Iroq sultonligini ham tor-mor qilib, o‘z davlatiga qo‘shib olgan
(1194). Faqat Kichik Osiyodagi Ko‘niya (Anadolu yoxud Rum) sultonligi 14 a. boshlarigacha
hukm surgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |