O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

(kuch-hokimiyal)  va  4. 
ZOM 
(xotin).  Kovad  dastlab  bu  qo'zg'olonni  himoya  qildi  va  qo'llab-
quvvatladi. So'ngra u bu qo'zg'olonga qarshi kurashdi va eftaliylar tomoniga qochib ketdi. Kovad 
hukmronligi davrida Eron bilan eftaliylar orasidagi munosabatlar ancha yumshab do'stona tus ola 
boshladi.  Bu  hoi  eftaliylar  orasida  o'sgan  Kovadning  eftaliylar  bilan  shaxsiy  do'stona 
munosabatlarining natijasi bo’lganligi ehtimoldan uzoq emas. Kovad eftaliylar podshosining qizi, 
ya'ni o'z jiyaniga uylanadi, Chunki uning opasi asirga tushgach, Vaxshunvorning xotini bo’lgan 
edi.  Ikki tomon o'rtasidagi  yaqinlik shu darajada kuchaydiki, eftaliylar 502 yilda Eron toinonida 
turib Vizantiyaga qarshi urushda qatnashganlar. 506 yilda tuzilgan sulh bilimiga ko’ra Vizantiya 
tillasidan  o'z  ulushlarini  olishga  muvaffaq  bo’lganlar.  Eron  bilan  eftaliylar  o'rtasidagi  do'stona 

---

 
 
90 
munosabatlar  Kovadning  o'g'li  Xusrav  I  Anushirovon  davrida  ham  davom  ettirilgan.  Chunki 
Xusrav  I  eftaliylarga  yil  sayin  kumush  hisobida  belgilangan  hirojni  to'lab  turgan.  Ammo  Turk 
xoqonlarining  eftaliylarga  qilgan  hujumidan  foydalanib  Xusrav  I  554  yilda  eftaliylardan 
Toharistonni  torlib  oladi.  563—567  yillarda  esa  turk  xoqoni  Silsivul  Eron  bilan  ittifokda 
eftaliylcirga qaqshatqich zarba beradi va bu podsholikni tobe ahvolga solib qo'yadi. Lekin VI asr 
oxirlariga  kelib  turk  xoqonligi  roziligi  bilan  eftaliylar  Eronga  qarshi  urush  olib  bordi  va 
Toharistonni qaytarib olishga muvaffaq bo’ldilar. So'ngra Eronda boshlangan fuqarolar urushidan 
foydalanib  sosoniylarga  qaram  bo’lishdan  ozod  bo’lgan  cl'taliylar  allaqachon  g'arbiy  turkiy  - 
xoqonlik  ta'siriga  tushib  qolganliklaridan  o'zlarining  avvalgi  mustaqilliklarini  saqlab 
qololmadilar.  Eftaliylar  davlatining  siyosiy  markazi—poytaxti  qayerda  bo’lganligi  to'g'risida 
qat'iy aniq ma''lumot yo'q. Taxminiy fikriarga ko’ra bunday markaz Poykand yoki Balx bo’lgan 
deyiladi. Davlatning boshida podsho turgan. Podsholar Vizantiya tarixchisi Prokopiyning (VI asr) 
so'zlariga  qaraganda  vizantiyaliklar  bilan  forslar  orasida  m'avjud  bo’lgan  adolatdan  zarracha 
bo’lsada  kam  bo’lmagan  adolatga  suyanib  faoliyat  ko'rsatganlar.  Odamlar  asosan  shaharlarda 
yashaganlar. Eftaliylar hukmronligi davrida quidorlikning yemirilib, asta-sekinlik bilan feodalizm 
qaror topa boshlaganligining  guvoh boTamiz. Bu davrda olib borilgan to'xtovsiz urushlar ishlab 
chiqarish kuchkirining inqirozga uchrashiga sabab bo’ldi, sug'oriladigan yer maydonlari qisqardi, 
shaharlar  sonjihatdan  kamaydi.  Eftaliylardan  oldingi  kushonlar  davridayoq  yer  va  qo'rg'omarga 
ega bo’lgan aslzodalar ajralib chiqa boshlagan, dehqonlar mahalliy - zodagonlarga Ko’proq tobe 
bo’la  borgan.  Bu  hoi  feodal  munosabatlamini'  shakllana  boshlashi  uchun  shart-sharoit  yetila 
borganligini  ko'rsatadi.  Aholining  asosiy  qismi  dehqonchilik  bilan  mashg'ul  bo’lgan,  ayrim 
qismigina ko'chmanchilik asosida yashagan, o'tovlarda istiqomat qilishgan. 
Jamiyatda feodal munosabatlar paydo bo’la borishiga qaramasdan, quidorlik tuzumi va hatto 
ibtidoiy jamiyatning qoldiq sarqitlari ham saqlanib qolgan. Quilar mehnatidan foydalanish davom 
etgan.  Xalqning  urf-o’tdi  va  turmush  tarzida,  eski  tuzum,  davrining  sarqitlari  keng  qo'llanilgan. 
Oily tabaqa vakillarida, patriarxal tuzum urf-odatign ko’ra ko’p xotinlilik hukm surgan. 
Oddiy  efhiliy  vafot  etganda  tuproqqa  qo'yilgan,  boylarning  murdasini  esa  maxsus 
tayyorlangan tosh dahma (yodgorlik toshi, maqbara) ga ko'mishgan. 
Ijtimoiy-iqtisodiy tuzumdagi o'zgarishlar munosabati bilan eski tartibdagi shaharlar inqirozga 
uchrab  yangi  qo'rg'on,  qal'alammg  mustahkamlanishi  ko'zga  yaqqol  tashlanadi.  Bundan  tashqiri 
yangicha  tipdagi  shaharlar,  shahar-qaPalar  yuzaga  keladi.  Eftaliylar  Eron,  Vizantiya,  Hindiston, 
Xitoy  va  boshqa  davlatlar  bilan  keng  ko'lamda  savdo  aloqalari  olib  borganlar,  eichilik 
munosabatlari  o'rnatganlar.  Savdoda  Xitoy  va  Vizantiya  asosan  ipak,  oyna,  turii  meva-chevalar, 
qimmatbaqo  toshlar,  bo’yoqlar  va  boshqalar  bilan  muomala  qilar  edi.  Bu  savdo  jarayoni  da 
sosoniy  tangalar  bilan  bir  qatorda  mahalliy  tangalar  ham  qo'llanilgan  buxorxudotlar  tangasi, 
so'g'diy tangalar- Xorazm tangalari va hokazo. 
Tarixiy yozma manbalarda eftaliylarning kundalik turmush va madaniyati haqida deyarii hech 
qanday ma'lumotlar saqlanmagan. Xitoy manbalarida ko'rsatilishicha, eftaliylar cho'qmorlar bilan 
jang qilganlar (forslar  —  kamonlar, arablar  — nayzalar bilan), ular nihoyatda bahodir, jangovar 
va  mard  xalq  bo’lishgan.  Eftaliylarning  liii  haqida  yuqorida  eslatganimiz  singari,  aniq  bir 
xulosaga  ega  emasmiz.  Eftaliy  podsholigida  so'g'd  tilining  keng  qo'llanilganligi  to'g'risida 
manbalar yetarii darajada ma'lumot beradi. So'g'd yozuvidan tashqari, undan bir oz farq qiluvchi 
bug’or  yozuvi,  xorazmiy  va  eftaliy  yozuvi  keng  tarqalgan.  Eftaliylar  davri  xalq  qo'shiqlari  va 
eposlari Firdavsiy «Shohnoma»sida tasvirlangan. Eftaliylar podsholigida har g’il diniy g'oyalarga 
e'tiqod  qilish  davom  etgan.  Bunga  asosiy  sabab  eftaliylamingjuda  Ko’p  xalqlami  siyosiy 
birlashtirganligidir.  Bu  yerda  Zardushtiylik  Erondagiga  nisbatan  boshqacharoq  shaklga  ega 
bo’lgan.  U  Anaxit  va  Siyovushga  ehtirom  ko'rsatish  bilan  qo'shilib  ketgan.  IV  asrda  Navro'z 
(Yangi  yil) kuni  Zardushtiylar erta tongda Siyovushning Buxorodagi  qabriga kelib xo'roz so'yib 
qurbonlik  qilganiar.  Bundan  tashqari  Vaxsh,  Mitra,  Anaxit  (quyosh)ga  sirinish  ham  mavjud 
bo’lgan.  Manixeizm,  Mazdak  ta'limoti  (Eronda),  buddizmning  yoyilishi  o'z  yo’lida  davom  eta 
berdi. 

---

 
 
91 
Eftaliylar davri tarixiga oid ba'zi bir moddiy madaniyat yodgorliklari mamlakatimiz hududida 
saqlanib  qolgan.  Bular  Xorazm  viloyati  hududidagi  Firqal'a  (Qiyot  -  Beruniy  yaqinida),  Buxoro 
viloyatida Poykand va boshqalardir. Bu tarixiy obidalar xalqimizning eftaliylar davri madaniy va 
turmush hayoti to'g'risida qimmatii xulosalnr chiqarish imkoniyatini beradi. 
Eftaliylar  clavrida  shuhrat  topgan  yirik  shaharlardan  biri  Paykent  (Baykend)  dir.  Tarixchi 
Narshahiy  Baykendni  «Buxoro  shahridan  qadimiyroq»  deb  hisoblaydi.  Bu  shahar  xarobalari  va 
uning  o'tmish  tarixi  ham  yetarii  darajada  o’rganilgan  emas.  Yoki  Bolaliktepa  ibodatxonasidagi 
binoning devorlariga ishlangan suratlar rang-barangligini aytmaysizmi, Qo'llarida qadahlar ushlab 
o'tirgan  erkak  va  xotinlaming  qiyofalari  rangli  bo’yoqlarda  jonii  bir  suratda  hayratomuz  o'z 
ifodasini topgan. Bu daliliy ashyolar qadimgi ajdodlarimizning buyuk aql, tafakkur va ijod egalari 
bo’lganligini  ko'rsatadi.  Ammo  markaziy  hokimiyatning  zaiflashuvi  va  kichik-kichik  mayda 
hukmdorlarning  raqobatlari  natijasida  VI  asming  o'rtalariga  kelib  Eftaliylar  davlati  asta-sekin 
yemirila boshladi.