Dilorom qosimova menejment nazariyasi

12.2.  Bozor  im k on iyatlarin i  o'rganish
Bozor  o'zgarm as  em as  va  doimo  uni  o'rganish,  savdo  imkoniyat­
lari  m asalasi  bo'yicha  m a ’lum otlarni  tahlil  etishni  talab  qiladi.  Bo- 
zorni  o 'rg an ish   m aqsadni  belgilash  va  izlanish  rejasini  tuzishd an 
boshlanadi.  U ndan  keyin  bir  necha  yil  davom ida  m ahsulot  sotish 
natijalari  tahlil  qilinib,  xato  va  noaniqliklar  aniqlanadi,  m ark etin g  
bo'yicha  m u tax assislar  fikri  o'rganiladi.  A xborot  turli  m anbaalar: 
m a tb u o t,  reklam a,  telefon  orqali,  so 'ro v   a n k e ta lari  ta rq a tish   va 
yig'ish  vositasida  yig'iladi.  A nketa  so'rovi  intervyu  olish  yoki  tele­
fon  orqali  s o 'ro v   o 'tk a z is h   bilan  to 'ld irilish i  m um kin .  B ozorda 
m av ju d   v a z iy a tn i  b ilg an   h olda  k o rx o n a d a   ish lab   c h iq a rish   va 
ta ’m inlov-savdo  faoliyatini  rivojlantirish  bo'yicha  tavsiyalar  ishlab 
chiqish  m um kin.
Korxonalar  davriy  ravishda  (yiliga  bir  necha  m a rta )  bozordagi 
o'z  holatini  anqlashi  lozim.  B ozorning  potensial  sig'im i  deganda 
m a ’lum  vaqt  davom ida  am alga  oshirish  m um kin  bo'lgan  savdo  haj­
mi  tushuniladi.  U zoq  istiqbol  uchun  rejalar  1 5 -2 0   yilga,  o 'rta   m ud­
datli  5  yil,  qisqa  m uddatli  1 - 2   yilga  m o'ljallangan  bo'ladi.
B ozorga  yangi  m ahsulot  chiqarishda  bozor  sig'im ini  aniqlash 
m uhim   aham iyatga  ega.  Bozor  sig'im i  va  konyukturasini  o 'rg an ish
142

---

bilan  korxonadan  tashqari yoki  uning tap sh irig 'i  bilan boshqa xo'jalik 
hisobida  ishlovchi  tashkilot  (KITI,  m ark e tin g   izlanishlari  bo'yicha 
sh irk at)  shug 'u llan ish i  m um kin.  X o'jalik  hisobi  asosida  ishlovchi 
pulli  ax b o ro t-m a sla h a t  b eru v ch i  b u n d ay   ta s h k ilo tla r  b a rm o g 'in i 
tashkil  etish   m aqsadga  m uvofiqdir.  Bu  tashk ilotlar  o 'rta sid a  raqo- 
bat  m unosab atlari  bo'lishi  ham   m uhim dir.
Bozorni  o'rganish  bo'yicha  tadqiqotlar  olib  borish  ko'p  m ablag' 
talab  etadi,  shu  sababli  m avjud  axborot  m anbalaridan  iloji  boricha 
ken g   foydalanish  lozim.  Tadqiqot  davomida  barqaror  qonun  va  qonu- 
niyatlarni  aniq lash  m uhim dir.  B ozor  sig 'im in i  o 'rg a n ish   b o'yicha 
m ark etin g   izlanishlarini  olib  borishda  raqobatchilar  faoliyatini,  rek- 
lam a,  savdo  siy o satin i,  to v a rla r  a s so rtim e n tin i,  te x n ik   x izm at, 
bo'lim lar  tashkiliy  tuzilishini  tahlil  etishni  u n u tm aslik   kerak.  Bo­
zor  bu  orzu  em as,  balki  q a t’iy,  b a’zan  shafqatsiz,  hayolni  tan  ol- 
m aydigan,  o'ylab  qadam   bosish  lozim  bo'lgan  haqiqatdir.
Bozor  korxonalarni  dem onopollashtirish,  q a t’iy  raqobat  kurashi, 
korxonaning  butun  xo'jalik  m exanizm ini  qayta  tashkil  etishni,  ilg'or 
tex n o lo g iy an i  jo riy   qilish,  lo y ih a -k o n stru k to r  m u ta x a ssisla rin in g  
m alakasi  yuqori  bo'lishiga,  m arketing  bo'yicha  tajribaga  ega  bo'lish 
va  boshqalarni  ko'zda  tutadi.  Juda  ilg'or  g'oya  va  tajriba-konstruk- 
torlik  loyihalari  m avjud  bo'lsa  ham,  zamonaviy  taxnologiyasiz  jahon 
bozori  talablariga  javob  beruvchi  m ahsulot  ishlab  chiqarib  bo'lmaydi. 
Yangi  texnologiya  sotib  olish  uchun  valyuta  ishlab  topish  kerak. 
U m um iy  holda  bozorni  egallash  strategiyasi  quyidagicha  bo'ladi:
-  q ato r  tadbirlarni  am alga  oshirish  hisobiga  dastlabki  jam g 'arish  
(m aqsadni  aniqlash,  tashkiliy  tarkibni  takom illashtirish ,  kadrlarni 
tayyorlash va m alakasini oshirish,  ishlab  chiqarish  intizom ini  kuchay- 
tirish,  m eh n at  va  m oddiy  xarajatlarni  qisqartirish  va  h.k.);
-  yangi  texnologiyalarni,  imkoni  bo'lsa,  qo'shm a  korxona  tuzish 
yo'li  bilan  sotib  olish;
-  iqtidorli  m en eje r  va  k o n stru k to rla rn i  jalb  etish   y o 'li  bilan 
yangi,  yuqori  sifatli  m ahsulot  ishlab  chiqarish;
-  xalqaro  talabga  javob  beruvchi  m ahsulot  ishlab  chiqarish  va 
uni  jahon  ham da  ichki  bozorga  olib  chiqish;
-  korxonani  ulgurji  savdo  bilan  sh u g 'u llan a  oluvchi  yuqori  sa ­
m arali  xo'jalikka  aylantirish.
143

---

B ozorni  egallash  strateg iy a si  asosiy  m aq sadg a  erishishni  oliy 
s ifa tli  m a h s u lo t  y e tis h tir is h ,  k o rx o n a d a   is h lo v c h ila r  tu r m u s h  
farovonligini  o shirish,  b elg ilan g an   ijtim oiy  d a stu rla rn i  b ajarishn i 
t a ’m inlashdan  iborat.  B elgilangan  tad b irlarn in g   m uvaffaqiyatli  ba- 
jarilishi  m eh n at  jam o asining  har  bir  azosi  ishning  oxirgi  natijasi- 
dan  m anfaatdor  bo'lishiga  bog'liqdir.  Jam o a  m oddiy  m anfaatdorli- 
gi,  ijtim oiy faolligi va javobgarlik hissini  oshirish  zarur.  B unga  erishish 
uchun  egalariga  yiliga  1 0 -1 5 %   foyda  keltiruvchi  aksiyalar  chiqarish 
kerak.
Bozor  im koniyatlarini  aniqlash  va  baholash  odatda  ko‘plab  y an ­
gi  g'oyalarni  vujudga  keltiradi.  A sosiy  vazifa  -   u larn in g   en g   yax ­
shi,  korxona  m aqsadlariga  to ‘g ‘ri  keluvchilarini  ajratishd an   iborat. 
M asalan,  korxo naning  bozor  im koniyatlariga  baho  berish  natijasi­
da,  e n g   qiziqarlisi  -   «bolalar  velosipedi»  bozori  ekanligi  aniqlandi. 
R ah b ariy a t  b olalar  v elosipedini  ishlab  ch iq arilu v ch i  m a h su lo tla r 
ro 'y x atig a  kiritish  korxona  m aqsadiga  ham ,  re su rslarig a  ham   to 'g 'ri 
keladi  deb  hisoblashi  m um kin.  B unday  turdagi  to v ar  m avjud  m ar­
k e tin g   d o irasig a  t o ‘g ‘ri  keladi.  Lekin  korxona  bolalar  velosipedi 
bozori  vakillari  bilan  yaxshi  ishlay  olishi,  iste ’m olchilar  bilan  yaxshi 
a lo q a   o 'r n a t a   o lish i,  r a q o b a tc h i  k o rx o n a la r  is h la b   c h ih a r g a n  
velosipeddan  xaridorgir  velosiped  ishlab  chiqara  olishiga  ishonishi 
kerak.  B unday  im ko niyatning  h ar  birini  bozor  hajm i  va  x ususiyati 
n u q tai  n azarid an   o 'rg a n ish   zarur.  Bu  jara y o n   to ‘rtta   bosqichdan 
iborat:  talab ni  o 'lch a sh   va  prognoz  qilish,  bozorni  se g m e n tla rg a  
ajratish,  bo zorning  m aqsadli  seg m entlarini  ajratish,  to v arn in g   bo- 
zordagi  o ‘rnini  aniqlash.
Korxona  bozor  ko'lam ini  baholash  m aqsadida  unda  sotiluvchi 
bolalar  velosipedini  aniqlab,  h ar  bir  m odelning  sotilish  hajm iga  baho 
beradi.  K orxona  b ozorni  egallam o q ch i  b o 'lsa,  b olalar  velosipedi 
bozorining  istiqboldagi  hajm ini  bilish  ham   m uhim dir.
Bozorni  seg m en tlarg a  ajratish   -   bu  is te ’m olchilarni  ehtiyojlar, 
x u s u s iy a tla r,  x u lq id a g i  fa rq la rg a   a s o s a n   g u ru h la r g a   b o 'lish d ir. 
N a rx ig a   q a ra m a y   e n g   y ax sh i  v elo sip ed larn i  so tib   oluvchi  xari- 
dorlar  bir  se g m e n tn i  tash k il  etadi.  B irinchi  holda  n arx g a  e ’tib or 
b e ru v c h ila r  b o sh q a  s e g m e n tn i  ta sh k il  etad i.  B o z o rn in g   h a r  bir 
s e g m e n tin i  u la rg a   x o s  x u s u s iy a tla rn i  o 'r g a n is h   aso sid a   tasv ir-
144

---

lash,  u larn in g   h ar  birini  m a rk e tin g   im koniyatlari  n u q tai  nazari- 
dan  korxona  uchun  foydali  ekanligini  baholash  zarur.
Korxona  bir  bozorning  bir  yoki  bir  necha  segm en tiga  chiqish- 
ga  qaror  qilishi  m um kin.  X aridorlar  bir  tovarni  xarid  qilishini  yaxshi- 
roq  tushunishi  uchun  tovarlarning  asosiy  xususiyatlarini  solishtiri- 
shi  kerak.  S olishtirish  natijalarini  tovarlarni  pozitsiyalash  sxem asi 
tarzida  keltirish  m um kin.
S hunday  qilib  bozor  strategiyasini  ishlab  chiqish  tovar  ishlab 
chiqarish  uchun  m uhim dir.  Ko‘pchilik  A Q Sh  kom paniyalarini  tadqiq 
qilish  bo'yicha  m a’lum otlar  u  yoki  bu  to v arg a  talab  shakllanishi  va 
uni  i s t e ’m olchiga  y etk az ib   b erish   m asala si  ishlab  ch iq arish   va 
texnologiyadan m uhim roq ekanligini nam oyon qiladi.  U larning fikriga 
ko'ra,  yangi  tovarni  om m aviy  ishlab  chiqarish  texnologiyasi  m asa- 
lalarini  hal  etish  ularni  bozorda  sota  olish  m asalalariga  nisbatan 
ancha  oson.
Iqtisodiy  am aliyotda  m arketing  nazariyasidan  ijodiy  foydalanish 
k o rx o n a  x o 'ja lik   m e x an iz m in i  ham   x a ra ja t  tiz im la ri  to m o n ig a  
og'ishtirishni,  ishlab  chiqarishni  boshqarishni  iste’molchilar  va  jamiyat 
hayotiy  m anfaatlariga  bog'lashni  t a ’m inlab  berishi  lozim.