Менежмент асослари

ì
 
 Д
÷ 
= ———— 

 100 
М
им 
 
Бу ерда: Д
÷
- чиқиндилар даражаси, %;  
М
им
- истеъмол қилинган металл миқдори, кг; 
 Ч
ì
- чиқиндилар миқдори. 
Кимѐ саноатида айланма фондлардан фойдаланиш кўрсаткичларини 
ҳисоблаганда ўзига хос хусусиятлар мавжуд. Кимѐ саноати тармоқларида, 
(шунингдек моддаларга кимѐвий йўл билан ишлов берадиган ишлаб 
чиқаришларда) кўп ҳолларда ―маҳсулот соф оғирлиги‖ тушунчаси йўқ. Бу 
тармоқларда кимѐвий технология хусусиятлари сабабли кўпинча бошланғич 

---

73 
хом ашѐлардан ҳеч бири тайѐр маҳсулот таркибига ўзининг асл кўринишида 
кирмайди. Шу сабабли кимѐвий жараѐнга ѐки ишлаб чиқариладиган маҳсулот 
бирлигига материаллар харажати тасдиқланган технологияга (рецептурага) 
мувофиқ белгиланади ва назарий деб аталади. Материалларнинг назарий 
харажатига чиқиндилар ва қайтарилмайдиган йуқотишлар кирмайди. 
Кимѐ саноатида материаллардан фойдаланиш кўрсаткичи бўлиб муайян 
кимѐ маҳсулоти бирлигини ишлаб чиқаришга ѐки кимѐвий жараѐнга 
материаллар назарий харажатининг истеъмол қилинадиган материалларнинг 
ҳақиқий сарфига нисбати ҳисобланади. Ҳақиқий харажат назарий харажатдан 
кимѐвий жараѐнларда вужудга келадиган йўқотишлар катталигига кўпдир. 
Ҳақиқий ва назарий харажатлар ўртасидаги фарқ қанчалик кам бўлса, у 
шунчалик тараққий бўлади. 
6.3. Корхонада айланма фондлар элементларини тежаш 
Иқтисодиѐтнинг эркинлаштирилиши шароитида ҳар бир корхоналарнинг 
муҳим вазифаларидан бири моддий ресурсларни тежаш ҳисобланади, чунки 
моддий харажатлар фойдага бевосита боғлиқ бўлган ишлаб чиқариш 
харажатларининг катта қисмини ташкил этади. Фойда эса бозор иқтисодиѐти 
шароитида корхона ҳаѐт таъминотининг асосий манбаларидан биридир. 
Моддий ресурсларини тежаш манбалари ва йўллари фарқланади. Тежаш 
манбалари нима ҳисобидан тежамга эришиш мумкинлигини кўрсатади. Тежаш 
йўллари (ѐки йўналишлари) қандай қилиб, ѐки қайси чора-тадбирлар ѐрдамида 
тежашга эришиш мумкинлигини кўрсатади. Ҳар бир корхонада моддий 
ресурсларни тежаш заҳиралари мавжуд. Заҳиралар дейилганда моддий 
ресурслардан фойдаланишни яхшилаш бўйича вужудга келадиган ѐки вужудга 
келган, лекин жами ишлатилмаган имкониятлар тушунилади. 
Моддий ресурсларни тежаш заҳираларининг вужудга келиши ва 
ишлатилиши соҳаси нуқтаи назаридан улар уч гуруҳга бўлиниши мумкин: 
- халқ хўжалиги заҳиралари; 
- умумсаноат - тармоқлараро; 
- ички ишлаб чиқариш заҳиралари (цех, завод, тармоқ заҳиралари). 
Халқ хўжалиги заҳираларига халқ хўжалиги ва унинг барча тармоқлари 
учун муҳим аҳамиятга эга бўлган заҳиралар киради. Чунки улар саноат, қазиб 
олиш ва тежамкор, сунъий ва синтетик хом ашѐ ва материаллар ишлаб 
чиқаришда тараққий этган халқ хўжалиги нисбатларини белгилаш, ѐнилғи-
энергитика мажмуаси структурасини мустаҳкамлаш; бозор муносабатлари 
шароитида бутун хўжалик механизмини мукаммаллаштиришни таъминлайди. 
Умумсаноат - тармоқлараро заҳиралар бу шундай заҳираларки, уларнинг 
тўпланиши етакчи саноат тармоқлари ўртасида рационал ишлаб чиқариш - 
иқтисодий алоқаларни ўрнатишга боғлиқ (қора металлургия, машинасозлик, 

---

74 
кимѐ саноати). Бу заҳиралар алоҳида саноат тармоқлари ва иқтисодий 
ҳудудларнинг ривожланиш хусусиятлари билан асосланади. Улардан энг 
муҳимлари халқ хўжалиги аҳамиятига эга. Бу билан биргаликда уларни амалий 
тўплаш миқѐслари чекланган ва асосан ўзаро боғлиқ саноат тармоқларига ѐки 
йирик саноат ѐки ишлаб чиқариш - ҳудудий мажмуаларига тарқалади. 
Умумсаноат - тармоқлараро заҳираларига қуйидагилар киради: фойдали 
қазилмалар конлари, уларни қазиб чиқариш, бойитиш ва қайта ишлаш янги 
самарали усулларини ва ишлаб чиқиш тизимларини жорий этиш; саноатда 
ихтисослашувни ривожлантириш; турли мулк шаклидаги корхоналарни тузиш 
ва ривожлантириш; халқ хўжалигида ва истеъмолни тармоқларда моддий 
ресурсларни тежаш бўйича вазифаларни бажариш мақсадида бошланғич 
маҳсулот ва қурилиш материаллар сифатини ошириш; энг самарали хом ашѐ ва 
материаллар турларининг ишлаб чиқарилишини тезкор ривожлантириш. 
Ички ишлаб чиқариш заҳираларига бевосита техника, технологияни ва 
ишлаб чиқариш жараѐнларини ташкил этишни мукаммаллаштириш, 
мукаммалроқ маҳсулот турларини ўрганиш, муайян саноат тармоқларида 
маҳсулот сифатини ошириш билан боғлиқ бўлган моддий ресурслардан 
фойдаланишни яхшилаш имкониятари киради. 
Фан-техник тараққиѐт халқ хўжалигининг барча тармоқларида 
жамиятнинг ишлаб чиқариш кучларини ривожлантирувчи асосий куч 
ҳисобланади. 
Чора-тадбирлар характерига боғлиқ ҳолда саноатда ва ишлаб чиқаришда 
ресурсларни тежаш заҳираларини амалга ошириш асосий йўналишлари ишлаб 
чиқариш-техник ва ташкилий-иқтисодийга бўлинади. 
Ишлаб чиқариш-техник йўналишларга хом-ашѐни ишлаб чиқариш 
истеъмолига сифатли тайѐрлаш, машиналар тузилишини, ускуналар ва 
буюмларни мукаммалаштириш, тежамкор хом ашѐ, ѐнилғини қўллаш, янги 
техника ва технологияни жорий этиш билан боғлиқ чора-тадбирлар киради. 
Улар ишлаб чиқариш жараѐнида моддий ресурсларнинг технологик 
чиқиндилари ва йўқотишларини камайтириш ва иккиламчи моддий 
ресурслардан максимал фойдаланиш имконини беради. 
Хом ашѐга бирламчи ишлов берадиган тармоқларда хом ашѐни тежаш 
учун ишлов беришга у сифатли тайѐрланади. Хом ашѐни тайѐрлаш усуллари - 
кокс саноати учун кўмирларни бойитиш; тўқимачилик саноатида жун ва 
пахтани тозлаш ва стандартлаштириш, ѐғочсозлик саноатида ѐғочларни 
қуритиш. Кўмир ва рудалар бойитилганда юқори иқтисодий самара олинади. 
Масалан, шихтада темир миқдорининг 1%га ошиши печь унумдорлигини 2%га 
оширади ва 20% коксни тежаш имконини беради. 
Халқ хўжалигининг асосий тармоғи - машинасозликда материал 
сиғимини камайтиришда қора металлургия катта роль ўйнайди. Шу сабабли 

---

75 
қора металлургияни ривожлантиришнинг асосий йўналиши сифатли ва 
самарали металл маҳсулотларини ишлаб чиқаришни кўпайтириш бўлиши 
лозим. 
Машинасозлик тармоғида моддий ресурсларни тежашнинг барча ишлаб 
чиқариш - техник йўналишларини қуйидагиларга бўлиш лозим: 
1. Илмий-техник тараққиѐтни тезлаштириш бўйича чора-тадбирлар. Бу 
машина, механизмлар ва агрегатлар нисбий металл сиғимининг камайиши 
билан биргаликда руй беради. Маълумки, замонавий машинасозликда илмий-
техник тараққиѐтининг асосий йўналиши - машина ва ускуналар қуввати ва 
унумдорлигини ошириш бўлиб, унинг натижасида уларнинг соф ва нисбий 
оғирлиги камаяди, ташқи кўриниши яхшиланади, сифати ошади, эксплуатация 
харажатлари камаяди, асосийси - меҳнат унумдорлиги ошади. 
2. Прокатларнинг тежамли тур ва шаклларини жорий этишга 
йўналтирилган чора-тадбирлар. Уларнинг ишлатилиши натижасида металл 10-
20% тежалиши мумкин. Эгилган прокатлар кўпгина машинасозлик 
тармоқларида самарали қўлланилмоқда. 
3. Анъанавий қурулиш материаллари ўрнини босадиган (ўринбосар) 
материаллар билан алмаштириш чора-тадбирлари. Машинасозликда қора 
металлар синтетик материаллар - пластик массалар, синтетик толалар, рангли, 
енгил металлар билан алмаштирилмоқда. Бунинг асосий мақсади маҳсулот 
металл сиғими ва меҳнат сиғимини камайтириш, пировард маҳсулот сифатини 
ошириш ҳисобланади. 
Пластик массалар автомобилсозлик, авиация саноатида, электр ва радио-
саноатида, ускуналар ясашда ва бошқаларда самарали қўлланилмоқда. Қора ва 
рангли металларга нисбатан енгил бўлган пластмасса машина ва ускуналарнинг 
нисбий оғирлигини камайтиради, демак металл тежалишини таъминлайди. 
Пластмассалардан буюмлар ясалганда технологик жараѐнлар миқдори 3 - 8 
марта камаяди. 
4. Машинасозликнинг тайѐрлов базасида ишлаб чиқаришнинг техник 
даражасини ошириш, автоматлаштирилган ускуналарни жорий этиш бўйича 
чора-тадбирлар. 
Саноатнинг ишлов берадиган тармоқларида ва материал лист шаклига эга 
бўлган ишлаб чиқаришларда (тўқимачилик, оѐқ кийимини тикиш, лист прокати 
ишлатиладиган машинасозлик) бичишнинг рационал йўлларини қўллаш орқали 
материаллар тежалади. Бу вазифани ечишда иқтисодий-математик усуллар ва 
электрон-ҳисоблаш машиналари муваффақиятли қўлланилиб, улар ѐрдамида 
бичишнинг оптимал йўллари аниқланади. 
Маҳаллий хом ашѐ ва ѐнилғи иккиламчи хом ашѐ, моддий ва ѐнилғи 
ресурслардан фойдаланиш, илгари фойдаланилган хом ашѐлар, асосий ва 
ѐрдамчи материалларни тиклаш муҳим аҳамиятга эга. 

---

76 
Илмий техник тараққиѐт шароитида барча тармоқларда маҳаллий ва 
иккиламчи хом ашѐ ѐнилғи энергетика ресурсларининг ишлатилиши юқори 
иқтисодий самара беради. Бу муаммо ҳозирги шароитларда янада 
долзарблашади. Шу сабабли кичик металлургия заводларини қуриш халқ 
хўжалиги аҳамиятига эга. 
Моддий ресурсларни тежашнинг ташкилий-иқтисодий йўналишларга 
қуйидагилар киради: саноат маҳсулоти материал сиғимини нормаллаштириш ва 
режалаштиришнинг илмий даражасини ошириш ва моддий ресурслар 
сарфлашнинг техник асосланган норма ва нормативларини жорий этиш билан 
боғлиқ чора-тадбирлар; янги, самарали хом-ашѐ ва материаллар ѐнилғи-
энергетик ресурслар ишлаб чиқаришни ривожлантириш, мамлакат ѐнилғи 
балансини 
мукаммаллаштиришдан 
иборат 
бўлган 
тараққий 
этган 
пропорцияларни белгилаш билан боғлиқ бўлган чора-тадбирлар мажмуаси. 
Ҳар бир корхонада моддий ресурсларни тежашнинг асосий йўналиши - 
иш жойларда бир миқдордаги хом ашѐ ва материаллардан якуний маҳсулот 
ишлаб чиқаришни ошириш. У ишлаб чиқаришнинг техник жиҳозланишига, 
ходимлар малакасига, моддий-техник таъминотни тўғри ташкил этишга ва 
ҳоказоларга боғлиқ. 
Ишлаб чиқриш жараѐнида йўқотишларни қисқартириш муҳим аҳамиятга 
эга. Унинг ҳисобига моддий ресурсларни тежаш мумкин. Бунинг учун 
маҳсулотни сақлаш ва ташиш қоидаларига қатъий риоя қилиш, ишлаб чиқариш 
жараѐнида қайта ишлаш учун ѐнилғи, хом ашѐ, материалларни мақсадга 
мувофиқ тайѐрлаш, меҳнат жамоасининг иш ва ишлаб чиқариладиган 
маҳсулотлар сифати масалаларига эътиборини кучайтириш лозим. Бу 
вазифанинг ечилишига акционерлик хўжалик юритиш шакллари ва 
корхоналарни хусусийлаштириш ѐрдам беради.