P. M. Matyakubova, P. R. Ismatullayev, A. K. Miraliyeva, U. A. Maxmonov

 
2.5. Fundamental fizik doimiyliklar 
 
Fundamental  fizik  doimiyliklar  –  materiyaning  xossasini  va  tabiatning 
fundamental 
qonunlarini 
ifodalovchi 
tenglamalar 
tarkibiga 
kiruvchi 
doimiyliklardir. 
Fundamental  fizik  doimiyliklar  kuzatilayotgan  hodisalarning  nazariy 
modelini 
yaratishda 
ifodalovchi 
matematik 
tenglamalardagi 
universal 
koeffisientlar ko‘rinishida vujudga keladi.  
 
“Doimiylik” so‘zi fizikada ikki xil ma’noni anglatishi mumkin: 
 
-  ba’zi  kattaliklarning  soniy  qiymati  hech  qanday  tashqi  parametrlarga 
bog‘liq bo`lmaydi va u vaqt davomida o‘zgarmaydi; 

---

35 
 
 
-  ba’zi  kattaliklarning  soniy  qiymatining  o‘zgarishi  ko‘rilayotgan  masala 
uchun ahamiyatga ega bo`lmaydi. 
 
Masalan,  geliosentrik  doimiylik,  Quyosh  massasiga  bog‘liq  bo‘lgan 
gravitatsion doimiylikka teng bo‘lib, Quyoshning massasi kamayishi bilan uning 
qiymati  ham  kamayib  boradi.  Quyosh  massasining  nisbiy  kamayishi  10
-14
  ga 
teng.  Geliosentrik  doimiylik  osmon  mexanikasining  ko‘plab  masalalarida 
qanoatlanarli  tarzda  doimiylik  sifatida  qo‘llaniladi.  Shuningdek  elektromagnit 
o‘zaro  ta’sirlar  intensivligini  tavsiflovchi  nozik  strukturalar  doimiysi  yuqori 
energiyalar  fizikasida  qo‘llanilib,  uzatiluvchi  impulslarning  ortishi  bilan  ortib 
boradi  (kichik  masofalarda),  lekin  uning  o‘zgarishi  ko‘plab  sohalar  uchun? 
Masalan, spektroskopiyada, oddiy hodisa hisoblanadi. 
 
 Fizik doimiyliklar ikki guruha bo‘linadi:  
1)  O‘lchamga ega doimiyliklar; 
2)  O‘lchamsiz doimiyliklar. 
O‘lchamga  ega  doimiyliklarning  sonli  qiymatlari  kattaliklarni 
o‘lchashlarda tanlab olingan birliklarga bog‘liq. O‘lchamsiz doimliklarning sonli 
qiymatlari  birliklar  tizimiga  bog‘liq  emas  va  yagona  nazariya  doirasida  sof 
matematik  yo‘l  bilan  anqilanishi  shart.  O‘lchamli  fizik  doimiyliklarning  ichida 
ayrimlarini  alohida  ajratib  ko‘rsatish  mumkinki,  ular  orasida  o‘lchamsiz 
kombinatsiyalar  yuzaga  kelmaydi,  ularning  maksimal  soniy  qiymati 
o‘lchashlarning asosiy birligiga teng. Masalan, yorug‘lik tezligi, Plank doimiysi 
va  b.  Qolgan  barcha  o‘lchamli  fizik  doimiliklar  o‘lchamsiz  doimiyliklar  va 
fundamental o‘lchamli doimiyliklar ustida bajariladigan turli kombinatsiYalarga 
bog‘liq.  Fundamental  doimiyliklar  nuqtai  nazaridan  qaraganda,  olamning  fizik 
qiYofasini  evolyutsiyasi  –  bu  fundamental  doimiyliklarsiz  fizikadan  (klassik 
fizikadan) fundamental doimiyliklarga ega fizikaga (zamonaviy fizikaga) o‘tish 
davridir.   
Quyidagi -2.1  jadvalda asosiy fizik doimiyliklar keltirilgan.   
 
 

---

36