Zahiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

Darsning mazmuni: 
6.1. Populyasiya sonining o’sish tezligi va avlod yaratish tezligi haqida nazariy ma’lumotlar 
 
Populyasiya soni o’zgarishi haqida to’liq tasavvur hosil qilish va uning o’sish tezligini 
aniqlash uchun turli yoshdagi individlar orasida o’limning taqsimlanishini aniqlash bilan birga 
turli yoshdagi organizmlar o’rtasida tug’ilishning taksimlanishi va qaysi yoshda organizmlar 
ko’payishga kirishishini bilish ham muhim. Shuning uchun yashab qolish jadvaliga qo’shimcha 
ustunlar kiritiladi. 
Bu ustunlarning 1- siga inidividlar yoshi, 2- ustunga yashab qolgan individlar hissasi - l
x
(1 ta individ hisobiga), 3- ustunga shu yoshdagi individlardan tug’ilgan individlarning o’rtacha 
soni - b
x
(absolyut tug’ilish), 4-ustunga solishtirma tug’ilish, ya’ni bitta individ hisobiga olingan 
tug’ilish –m
x
, 5-ustunga yashab qolgan individlar hissasi bilan ular o’rtacha serpushtligining 
ko’paytmasi - l
x 
m
x
ko’rsatiladi. 
Oxirgi kattalik yig’indisi (jadval buyicha) populyasiyadagi avlod yaratish tezligini 
ifodalaydi, ya’ni

l
x
m
x
= R
0
R
0
- avlod yaratishning sof tezligi.
4-jadval 
Hayvon populyasiyacida avlod yaratish tezligini hisoblash jadvali
Indi-
vidlar 
yoshi, 
x 
Yashab qolgan 
individlar 
hissasi, 
l
x
X yoshda tu-
g’ilgan 
indi-
vidlar 
soni 
(absolyut 
tug’ilish),
b
x 
X yoshda tug’ilgan 
individlarningo’rtach
a soni (solishtirma 
tug’ilish),
m
x
Yashab 
qolgan 
individlar 
hissasi bilan ular o’rtacha 
serpushtligining ko’paytmasi,
l
x 
m
x
0 
1 
2 
3 
4 

---

0 
1 
2 
Avlod yaratishning sof tezligi (R
0
)
bir avlodda populyasiya soni necha marta oshganligini 
ko’rsatadi. Agar R
0
= 1 bo’lsa, populyasiya turg’un, ya’ni uning soni doimiy bo’ladi, chunki 
bo’lajak avlod oldingi avlod o’rnini to’la qoplaydi. R
0
kattalik organizmning turiga va yashash 
sharoitiga qarab o’zgarib turadi. Masalan, qulay laboratoriya sharoitida dala sichqoni uchun R
0 
= 
5,9 bo’lsa, sholi uzunburuniniki - 113,48 ga teng. Ya’ni, kulay sharoitda dala sichkoni 
populyasiyasi bir avlod davomida 6 marta ko’paysa, sholi uzunburuniniki 113 marta ko’payadi.