Zahiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

Mustaqil ish topshiriqlari. O’simlik populyasiya yosh tuzilmasida quyidagi guruhlarni 
ajratib ko’rsatish mumkin:
O’simta - tuzilishi jihatdan sodda, 2 yo’l bilan oziqlanadigan (urug’dagi zapas oziqa va 
qisman mustaqil) kichik o’simliklar. 
Yosh o’simliklar - mustaqil oziqlanadi, shoxlanmagan yoki shoxlanish boshlangan, 
barglari unga yirik bo’lmagan o’simliklar. 
Yetuk vegetativ o’simliklar - yer usti va yer osti organlari to’liq shakllangan, lekin 
reproduktiv organlari hali yo’q. Bu o’simliklar keyinchalik gul va meva hosil bo’lishi bilan 

---

generativ bosqichga o’tadi. Generativ bosqichga o’tishda organizm fiziologik va bioximik 
o’zgarishlar yuzaga keladi. Transpirasiya va fotosintez tezligi oshadi. 
Yosh generativ o’simliklar - gullaydi, meva hosil qiladi, o’simlik yetuk shaklga kiradi. 
O’rta yoshli generativ o’simliklar - har tomonlama yetuk, eng yuqori o’sish va urug’
hosil qilishga qobiliyatli o’simliklar. 
Qari generativ o’simliklar - reproduktiv funksiyasi zaiflashgan, shoxlanish va ildiz 
o’sishi jarayonlari sekinlashgan o’simliklar. Bu usimliklarda yemirilish jarayoni yangilanish 
jarayonidan ustun. 
Qari vegetativ o’simliklarda meva xosil kilishi to’xtagan o’simlik, yemirilish jarayoni 
ko’payadi, ildiz va shoxlari orasidagi boglanish zaiflashadi. 
O’layotgan individlar - o’lchamlari kichiklashgan ko’pchilik
hujayralari o’lgan o’simliklar. O’simlik populyasiyasida individlarning yosh holatiga qarab
taqsimlanishi yosh spektri deb ataladi. Agar populyasiya yosh spektri faqat urug’ va 
o’simtalardan iborat bo’lsa, bu populyasiya invazion populyasiya deb ataladi. Yosh biosenozda 
endi shakllanayotgan populyasiyalar shunday populyasiyadir. Bunday populyasiya o’z-o’zini 
boshqarishga qodir emas. Agar populyasiya barcha yoshdagi guruhlardan iborat bo’lsa, normal 
populyasiya deyiladi. Bunday populyasiya mustaqil va o’z-o’zini boshqara oladi. Generativ va 
vegetativ qari individlardan iborat populyasiya regressiv populyasiya deb ataladi. Invazion, 
normal va regressiv populyasiyalar bir-biriga o’tib turadi. 
Senopopulyasiyalar yosh tuzilmasi turning biologik xususiyatlari tomonidan 
belgilanadi, hamda tashqi muhit sharoitlariga bog’liq bo’ladi. Senopopulyasiyaning yosh 
spektri uning holati va o’zgaruvchan yashash muhitiga moslashganlik darajasini aks ettiradi.
Hayvonlarda ko’payish xususiyatlariga qarab individlar bitta yoki turli avlodlarga 
tegishli bo’lishi mumkin. Agar populyasiyadagi individlar bir avlodga tegishli bo’lsa, ular 
yosh jihatdan bir - biriga yaqin va deyarli bir vaqtda hayot bosqichlarini o’tadi. Bunday
populyasiyalarda turli hayot bosqichlari va ko’payishi muddatlari yilning ma’lum
mavsumlariga to’g’ri keladi.
Bir vaqtning o’zida turli avlodlari mavjud bo’ladigan turlarda populyasiya yosh 
tuzilmasi murakkabroq bo’ladi. Masalan, may qo’ng’izi lichinkalari populyasiyasida 4 ta avlod 
individlari majvud bo’ladi. 
Yuksak hayvonlarda ko’p marta ko’payish va yetuk individlarning uzoq vaqt yashashi
natijasida populyasiyaning yosh tuzilmasi yanada murakkabroq bo’ladi. Bunday populyasiyalar 
nisbatan doimiy bo’ladi. Ekspluatasiya qilinadigan tabiiy populyasiyalarning yosh tuzilmasini 
aniqlash juda muhim ahamiyatga ega. Tiklanish imkoniyatlari keng bo’lgan populyasiyalardan 
soniga zarar yetkazmasdan ko’proq foydalanish mumkin. 
Populyasiyalar yosh tuzilmasini tahlil qilish natijasida uning kelgusidagi sonini bashorat 
qilishi mumkin. Bunday tahlil ayniqsa baliqchilikda keng qo’llaniladi. 
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar. 
1.Populyasiyaning statik va dinamik ko’rsatkichlari deganda qanday ko’rsatkichlarni 
tushunasiz. 
2.Populyasiya soni va zichligini tushuntirib bering. 
3.Populyasiya tuzilmasi nima. 
4.Populyasiyaning jins va yosh tuzilmasiga ta’rif bering. 
5.O’simliklarrdagi invazion, normal va regressiv populyasiyalar bir-biridan qanday farq 
qiladi.