99
Inson hayotida nutq, ma’lum davrda paydo bo’lib, taraqqiy eta boshlaydi. Bu taraqqiyot asosan
uch. Davrga bo’linadi. Birinchi davr - nutqni o’zlashtirishdan oldingi davr. Bu ikki oylikdan o’n bir
oylikkacha to’g’ri keladi. Ikkinchi davr - tilni dastlabki o’zlashtirish davri. U o’n bir oylikdan bir
yoshu yetti oylik davrgacha davom etishi mumkin. Uchinchi davr - bir yoshu yetti oylikdan 3
yoshgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bundan keyingi davrda bola o’z nutqida prinsipial jihatdan
katta o’zgarish bo’lmaydi. Faqat so’z boyligi ortib borishi va grammatik jihatdan so’z formalari
ko’payib borishi mumkin.
Bola nutqining rivojlanishi, uning butun psixik prosesslarining taraqqiyoti bilan bog’liq va bunga
yashash sharoiti ham katta ta’sir etadi.
Kun sayin jismoniy jihatdan o’sayotgan bola aqliy, psixik tomondan ham takomillashib boradi.
So’z boyligi borgan sari o’sa boradi. Hodisa va vaqyealar narsalar nomini bildiradigan so’zlar, so’ngra
fe’l, keyinchalik sifat va sonlar paydo bo’la boshlaydi. Masalan, ikki yashar bola taxminan 300-500
so’z egallagan bo’lishi mumkin. Ikki yosh bilan 5-7 yosh o’rtasida bolaning nutqi tez o’sa boshlaydi va
so’z boyligi 3-4 mingga yetadi, Shu bilan birga uning tafakkuri ham rivojlana boradi. Bola ko’rgan,
eshitgan narsalari to’g’risida ko’p savol beradi, yangi so’z va tushunchaparni egallay boshlaydi.
Albatta, buning uchun balaga to’g’ri tarbiya berish, u bilan so’zlashish, ertaqlar gapirib berish, kitob
o’qib eshittirish kerak.
Nutqda o’z vaqtida amaliy egallab olish va so’z boyligini o’stirish umuman maktabda sifatli
o’qish uchun yaxshi zamin bo’ladi.
Maktabda o’qitiladigan barcha fanlar orqali o’quvchinint lug’at sostavi boyib boradi. Bolalar o’z
nutqiga ongli munosabatda bo’ladilar. Bunga til va adabiyot darslari katta hissa qo’shadi. Chunki, bu
fanlar o’quvchilarga o’z nutqini muayyan grammatik talablarga javob bera oladigan qilib tuzish
qonunlarini o’rgatadi.
Biz oldimizga har tomonlama rivojlangan, yetuk, komil inson (shaxs)ni tarbiyalashni
qo’yganmiz. Prezidentimiz doimo yoshlarni erkin fikrlaydigan qilib tarbiyalashni uqtiradilar. Demak,
muloqot fikrlash bilan o’zviy bog’liq holda shakllanadi.
Nazorat uchun savollar:
1. Nutqga ta’rif bering?
2. Til va nutqning o’zaro tafovutini ayting?
3. Tashqi va ichki nutqning shaxs uchun ahamiyatini tushuntiring?
4. Og’zaki va yozma nutqning xususiyatlarini izohlang.
5. Muloqot tushunchasini yoritib, uni inson hayotidagi o’rnini tushuntiring?
6. Nutq markazlari qayerda joylashgan?
Do'stlaringiz bilan baham: