Asosiy savollar
1. Bozor iqtisodiyotining mazmuni va uning asosiy belgilari.
2. Bozor iqtisodiyotining afzalliklari va ziddiyatlari.
3. Bozor turlari va tuzilishi.
4. Bozor iqtisodiyotiga o‗tish yo‗llari, ularning farqlari va umumiy tomonlari.
5. O‗zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o‗tishning asosiy xususiyatlari
1.Bozor iqtisodiyotining mazmuni va uning asosiy
belgilari
Bozor iqtisodiyotining asl, lo‗nda ma‘nosi - iqtisodiyotni tashqaridan tartibga solish
tajribasidan voz kechib, o‗zini o‗zi boshqaradigan mexanizm yaratishdir. Ana shu o‗zini o‗zi
tartibga solib, yo‗naltirib, barqaror o‗sish sur‘atlarini ta‘minlab turadigan yangi bozor
mexanizmi markazida inson turadi, inson omili yotadi. Hozirgi zamon iqtisodiyoti bozor
iqtisodiyotidir. yer yuzidagi ko‗pgina mamlakatlar har xil darajada va o‗ziga xos xususiyatlar
bilan rivojlanib bormoqda.
Hozirgi dunyoda, ayniqsa, G‗arb mamlakatlarida iqtisodiyot haqida gap ketganda
faqat bozor iqtisodiyoti tushuniladi. Hozirgi zamon nazariyalarida bozor iqtisodiyoti deganda
iqtisodiy xattiharakatlarning erkin, mustaqil ravishda yuz berishi va ularning bozor
mexanizmi orqali birbiriga bog‗lanib muvofiqlashuvi tuchuniladi. Bozor iqtisodiyoti g‗oyat
ko‗p qirhali va murakkab iqtisodiyotdir. Uning mohiyatini anglash uchun unga xos tub
belgilarni yaxlitlikda olib qarash kerak. Bu belgilar shakllanib ulgurgan, aralash iqtisodiyotga
aylangan bozor iqtisodiyoti sharoitida vujudga keladi, bu esa hozirgi eng rivojlangan
mamlakatlarda aniq ko‗rinadi.
Bozor iqtisodiyotining quyidagi sub‘ektlari mavjud:
a) iqtisodiy mustaqil mulk egasi yoxud
iste‘molchi bo‗lgan ayrim kishilar yoki
guruhlar.
b)
firma,
korxona,
xo‗jaliklar, ularda band
bo‗lgan tadbirkorlar.
v) davlat, aniqrog‗i, davlatning
barcha
markama-idora
tashkilotlari.
Bularga
odatda
yollanib
ishlovshilar,
yer
egalari,
kapital
soriblari,
ishlab
chiqarish
vositasi
egalari kiradi. Ular tadbirkorlik qilmay,
o‗z mulkidan daromad topadi yoki
yollanib ishlaydi
Ular foyda olish
yo‗lida
mustaqil
ish
yuritadilar,
ishlab
chiqarish omillarini ishga
soladilar
Ular
ham
ishlab
chiqarish, ham iste‘mol bilan
shug‗ullanadilar,
bozor
va
unda qatnashuvshilar faoliyati
ustidan nazorat qiladilar
Bozor
iqtisodiyoti
erkin
tovarpul
munosabatlariga
asoslangan,
iqtisodiy
monopolizmni inkor etuvchi, ijtimoiy mo‗ljalga, aholini ijtimoiy muhofaza qilish yo‗nalishiga
ega bo‗lgan va boshqarilib turuvchi iqtisodiyotdir. O‗ziga xos mulkiy munosabatlari, ijtimoiy
yo‗nalishlari va tartiblanib turish usullari jihatidan bu tizim kapitalistik iqtisodiyotdan va
tarixda mavjud bo‗lgan sobiq sotsialistik iqtisodiyotdan farq qiladi.
Bozor iqtisodiyoti ishtirokchilari o‗zaro aloqaga kirishadilar. Ish kuchi, yer, kapital va
boshqa vosita egalari ularni korxona, firmalarga sotadi. Ular o‗z navbatida ishlab chiqarish
omillaridan foydalanib, tovar va xizmatlar yaratadilar, ularni taklif etadilar.
Bozor iqtisodiyotining eng muhim belgisi-iqtisodiy plyuhalizm hisoblanadi, ya‘ni
mulk shakllari va xo‗jalik yuritish usullarining turlituman bo‗lishidir. Turli shakllardagi
33
mulklar erkin, yonmayon, rech bir chegaralanmagan holda rivojlanadi. Turli mulklar
muvozanatda bo‗lib, ayrim mulk shaklining hukumronligiga yo‗l berilmaydi. Xo‗jalik
yuritish usullari ham har xil bo‗ladi. Yakka tartibda, jamoauyushmaga birikkan holda,
sherikchilikpaychilik yoxud aksionerlik asosida, o‗z mablag‗iga yoki qarzga olingan
mablag‗ga tayanib xo‗jalik yuritish, yer va boshqa vositalarni ijaraga olish va ishlatish kabilar
birgalikda boradi.
Bozor iqtisodiyoti to‗g‗risidagi
ushbu fikrlarni o‗zingizning
kuzatishlaringiz asosida
rivojlantiring.
Bozor
iqtisodiyoti
erkin
iqtisodiyotdir.
Iqtisodiy
faoliyat
erkinligining asosi ishlab chiqarish omillari yoki yaratilgan
tovarlarning
mulk
ob‘ekti
bo‗lishi, mulkdorlarning
esa
mustaqillikka ega bo‗lishidir. Ishlab chiqaruvchi yoki iste‘molchi
o‗z tovarini yoki pulini o‗zi bilganisha ishlatadi. Bozor iqtisodiyoti
erkin bo‗lganidan u har qanday iqtisodiy monopolizmni inkor etadi.
Iqtisodiy monopolizm - korxona, tashkilot yoxud davlatning
umuman iqtisodiyotda yoki uning biror sohasida tango hukumronlik
qilishi. Iqtisodiyotdagi monopolizm ishlab chiqarishning o‗zida,
savdosotiqda, kreditbank tizimida yoki iste‘mol doirasida mavjud
bo‗ladi. Iqtisodiyotdagi monopolizmning tayanshi muayyan mulk
shaklining tango hukumronligidir. Bunday mavqe esa siyosiy
xokimiyat va g‗oyaviy sohadagi monopolizmni yuzaga chiqaradi.
Iqtisodiy taraqqiyotga yo‗l o‗shish uchun iqtisodiyotdagi monopolizmni tugatish
zarur, chunki monopoliya o‗z tabiatiga ko‗ra ishlab chiqarishda turg‗unlik paydo qiladi,
hukumron mavqega tayanib, sarflarni kamaytirmay, foyda ko‗rishi mumkin, raqobatning
yo‗qligi yoki zaifligidan foydalanib, bozorda o‗z izmini o‗tkazishi mumkin. Monopoliya
turg‗unlikni yuzaga chiqaradi, tashabbusni chegaralaydi. Shu sababli bozor iqtisodiyoti u
bilan chiqisha olmaydi. Mana shu jihatdan bozor iqtisodiyoti antimonopol yo‗nalishga ega.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida o‗zaro munosabatlar manfaatlarni ko‗zlagan holda
o‗rnatiladi. Ish yuzasidan bo‗lgan munosabatlar (sheriklik) erkin shakllanadi. Turli ishlab
chiqaruvchilar birbiri bilan manfaatli aloqa o‗rnatadilar. Bozorda esa xaridor bilan sotuvshi
birbirini erkin tanlaydi. Bozor iqtisodiyotida tovar taqchilligi bo‗lmaydi, shu sababdan
bozorda ishlab chiqaruvchi emas, balki iste‘molchi (xaridor) o‗z izmini o‗tkazadi, tovar va
xizmatlarning sifatiga va narxiga qarab tanlab olish imkoniga ega bo‗ladi.
Bozor iqtisodiyotining yana bir belgisi narxlarning liberallashuvi, ya‘ni narxnavoning
erkin tashkil topishidir. Tovarlar narxini davlat yuqoridan belgilamaydi, narx ayrim ishlab
chiqaruvchi yoki iste‘molchi tazyiqi ostida shakllanmaydi. Narx bozordagi talab va taklifga
qarab, xaridor bilan sotuvshining savdolashuviga binoan yuzaga keladi.
Bozor iqtisodiyoti moslashuvshan iqtisodiy tizimdir. U sharoit o‗zgarishlariga darhol
javob beradi, nima yetishmasa, shuni darhol ishlab chiqarishni ta‘minlaydi. Uning muhim
belgilaridan yana biri innovatsiyaga moyillikdir. U fantexnika yangiliklarini darhol qabul
qiladi, yangi tovarlarni, yangi texnologiyani va ishlab chiqarishni boshqarish usullarini joriy
etishni ta‘minlaydi, chunki bu raqobatda yutqazmaslik, yaxshi foyda ko‗rish, obro‗e‘tibor
orttirish sharti bo‗lib xizmat qiladi. Bozor iqtisodiyoti tovarlar va xizmatlar to‗kinshiligini
yuzaga keltiradi, ko‗pshilik tovarlardan eng yaxshisini tanlab olgan holda ehtiyojni qondirish
imkonini beradi.
Ammo bozor iqtisodiyotini hamma dardga davo deb, uni haddan tashqari olqishlash
unga xolisona baho berishdan yiroq. Uning o‗ziga xos muammolari, zaif tomonlari ham yo‗q
emas. Bozor iqtisodiyoti millionlab ishlab chiqaruvchi va iste‘molchilarning faoliyati
bo‗lganidan unga tarqoqlik va xudbinlik (egoizm) ham xos. U o‗zo‗zidan davlat va
jamoatshilik ishtirokisiz tabiatni murofaza etish, ekologik muvozanatni ta‘minlashni yuzaga
shiqarmaydi. Jamiyat uchun zarur bo‗lgan, lekin xarajatlar qaytimi sekin bo‗ladigan, katta
mablag‗ talab qiladigan inshootlar va binolarning qurilishi rag‗batlantirmaydi. Darhol foyda
keltirmaydigan, lekin ilmma‘rifat kelajagi uchun muhim bo‗lgan nazariy izlanishlarni ham
rag‗batlantirmaydi. Bozor iqtisodiyoti ham sakrab-sakrab, siklli ravishda rivojlanadi,
iqtisodiy yuksalishlar bilan birga inqiroz va tanglik ham paydo bo‗ladi. Bozor iqtisodiyotining
34
ham, har qanday iqtisodiyot kabi, o‗z rivojlanish qonunlari mavjud. Unga xos qonunlar
tizimini ikki guruhga bo‗lish mumkin:
a) umumiqtisodiy, lekin bozor iqtisodiyotida ham amal qilishda davom etgan
qonunlar;
b) faqat bozor iqtisodiyotining o‗ziga xos bo‗lgan qonunlar. Bozor iqtisodiyotiga xos
bo‗lgan tub belgilar sekinasta shakllanib, pirovard natijada yaxlit iqtisodiy tizimni hosil
etadi. Bu jarayon murakkab bo‗lganidan, uzoq davom etadi. Bozor iqtisodiyotiga o‗tish XX
asrga xos bo‗lgan umumbashariy, ya‘ni umumjahon voqeligidir. Bozor iqtisodiyotiga o‗tish
kishilarning xorish irodasi emas, balki, ob‘ektiv zaruratdir. Insoniyat tajribasi ko‗rsatganidek,
hozirgi zamon bozor munosabatlari zaminidagina ishlab chiqarishni barqaror rivojlantirish,
ko‗plab va sifatli tovarlar yaratish, ularga bo‗lgan talabni qondirish, tejamli xo‗jalik yuritish,
to‗kinshilik yaratib, xalqni farovon turmush sari yo‗llash, ralol va samarali Mehnatni
qadrlash, adolatni o‗rnatish mumkin. Bozor munosabatlari tizimida shunday rag‗bat kuchi
jamlanganki, u muttasil iqtisodiy o‗sish va ijtimoiy rivojlanishni ta‘minlaydi. Xalqaro tajriba
ko‗rsatganidek, bozor iqtisodiyotiga o‗tishning ikki shakli yoki modeli mavjud. 1) G‗arbiy
yevropa mamlakatlari va boshqa rivojlangan mamlakatlar yo‗li; 2) mustamlakashilikdan ozod
bo‗lib, mustaqil taraqqiyot yo‗liga o‗tib rivojlanayotgan Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasi
mamlakatlari yo‗li.
Do'stlaringiz bilan baham: |