Toshkent davlat sharqshunoslik instituti iqtisodiyot nazariyasi

3.Bozor turlari va tuzilishi 
YUqorida  qayd  qilinganidek,  bozor  iqtisodiyoti  deganda  hozirgi  rivojlangan 
mamlakatlardagi iqtisodiyot tushuniladi. 
Tarixiy nuqtai nazardan bozor iqtisodiyotining ikki turi mavjud. Birinchisi - asov yoki 
yovvoyi  bozor  iqtisodiyoti.  Bunday  iqtisodiyotning  asl  namunasi  18-19  asrlarda  bo‗lgan. 
Uning ba‘zi bir alomatlari rozir ham ushrab turadi.  
Yovvoyi bozor iqtisodiyotining asosiy belgilari 

  YAkka egalikdagi xususiy muklning hukumron bo‗lishi, mulkning ozshilik qo‗lida to‗planishi 

  Iqtisodiyotning stixiyali o‗sishi, ya‘ni iqtisodiy beboshlik va tartibsizlikning kuzatilishi 

 
Noma‘lum bozor uchun ko‗r­ko‗rona ravishda tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish, ularning 
sotilish yoki sotilmasligining noma‘lumligi 

 
Raqobat kurashining qonun­qoidasiz, terror, zo‗ravonlik, qalloblik kabi g‗ayriinsoniy usullar 
bilan borishi 

  Tadbirkorlar o‗rtasidagi sherikshilik aloqalarining tasodifiy bo‗lishi 

  Davlatning iqtisodiyotga aralashmasligi, undan chetlashib qolishi 

  Tartibsizlik  natijasida  kushli  iqtisodiy  tangliklar  va  bo‗rronlarning  kelib  shiqishi,  iqtisodiy 
talafotlarning yuz berishi 

  Kishilarning o‗ta boy va o‗ta kambag‗allarga ajhalib qolishi, ular o‗rtasidagi sinfiy kurashning 
mavjudligi, ijtimoiy muvozanatning yo‗qligi 
Bunday iqtisodiyotni asov daryoga tenglashtirish mumkin. Asov daryo tartibsiz oqadi, 
uning  o‗zaklari  tez  o‗zgarib  turadi,  uning  suvini  tartibga  soluvchi  to‗g‗onlar,  suv  omborlari 
bo‗lmaydi.  Bunday  daryo  nafaqat  obi­hayot  olib  keladi,  balki  uning  toshqinlari  qirg‗oqlarni 
yuvib ketish bilan talafot ham keltiradi.  

---

 
 
35 
 
Ammo  yovvoyi  iqtisodiyot  abadiy  saqlanmaydi.  U  sivilizatsiyalashgan  yoki 
madaniylashgan bozor iqtisodiyotiga aylanib boradi. 
Taraqqiy etgan bozor iqtisodiyotining  
asosiy belgilari 

  Asosiy  bo‗lib  hisoblangan  xususiy  mulk  bilan  bir  qatorda  boshqa  mulk  shakllari  ham 
xarakatda bo‗ladi, mulkiy muvozanat yuzaga keladi. 

  Iqtisodiyotdagi beboshlik qattiq cheklanadi, iqtisodiyot tartiblanadi. 

  Bozor  talabni  hisobga  oladi,  ishlab  chiqarish  talabga  moslashadi,  bozordagi  noma‘lumlik 
aryon­aryon uchrab turadi. 

  Raqobat  kurashi  belgilangan  qoidalarga  binoan  ralol  boradi,  uning  madaniy  usullari 
qo‗llaniladi. 

 
Iqtisodiyot  sub‘ektlari  (ishtirokchilari)  o‗rtasidagi  doimiy  va  uzoq  davrga  mo‗ljallangan, 
o‗zaro manfaatli sherikshilik aloqalari o‗rnatiladi. 

  Davlat  iqtisodiy  hayotga  aralashadi,  o‗z  shora­tadbirlari  bilan  iqtisodiy  tamoyillarning  amal 
qilishi uchun sharoitlar yaratadi. 

  Iqtisodiyot  tartiblanib  turganidan  shuqur  iqtisodiy  tangliklar  yuz  bermaydi  yoki  iqtisodiy 
tanglikdan tezda shiqiladi. 

  Iqtisodiyot  yuqori  darajada  rivojlanganligi  uchun  jamiyat  boy  bo‗ladi,  tadbirkorlik,  shu 
sababdan,  faqat  foyda  topish  uchun  emas,  balki  el  og‗ziga  tushish,  obro‗­e‘tiborli  bo‗lish 
uchun ham olib boriladi. 

  Iqtisodiyot  ijtimoiy  yo‗naltirilgan,  ommaviy  farovonlikni    ta‘minlashdek  aniq  mo‗ljalga  ega 
bo‗ladi. 

  Kishilarning  iqtisodiy  jihatdan  tabaqalanishi  chegaralanadi,  o‗ziga  to‗q,  o‗rtarol  aholi  asosiy 
ijtimoiy qatlamga aylanadi. 
Shu boisdan jamiyatda ijtimoiy muvozanat saqlanib, kishilar o‗rtasida to‗qnashuvlarga 
o‗rin  qolmaydi.  Hozirgi  davrda  bozor  iqtisodiyotiga  o‗tish  deganda  sivlizatsiyalashgan 
iqtisodiyot sari borish tushuniladi.