4.Pulning kelib chiqishi, mohiyati va funksiyalari Tovar qiymati ishlab chiqarishda vujudga keladi, ammo faqat bozorda bir tovarni
ikkinchisiga tenglashtirish orqali aniqlanadi.
Almashuv hozirgi zamon shakliga yetib kelgunsha bir qancha bosqishlarni bosib
o‗tadi. Qiymatning eng elementar shakli bir tovar qiymatining boshqa tovarda
gavdalanishidir. Qiymatning oddiy shakli ayirboshlashning endigina paydo bo‗lgan davriga
to‗g‗ri keladi: bu vaqtda u hali tasodifiy xarakterga ega bo‗lgan. Masalan, 10 metr mato - 2
qop g‗alla. Bunda tovar ekvivalent rolini g‗alla o‗ynayapdi.
Mehnat taqsimoti va tovar ishlab chiqarishning o‗sishi almashinadigan tovarlar sonini
ko‗paytiradi, qiymatning to‗la yoki kengaytirilgan shakli kelib chiqadi, almashish jamiyatda
doimiy tus oladi. Endi tovar qiymati bir nesha tovarlarning qiymatlari bilan ifodalanishi
mumkin bo‗ladi, ya‘ni 2 ta qo‗y ( 2 qop g‗alla yoki 25 metr shit yoki 3 ta bolta kabi.
Ushbu fikrni
zamonaviy
misollar bilan
rivojlantiring
Qiymatning kengaytirilgan shakli astasekin uning umumiy shakliga
aylanadi. Hamma tovarlar o‗z qiymatini bir tovarda aks ettira boshlaydi.
Masalan: 8 qop g‗alla yoki 10 metr shit yoki 1 ta bolta yoki 1 ta qo‗y.
yoki 2 gr oltin va rokazo. Bunda tovar-ekvivalent rolini bitta qo‗y
o‗ynamoqda. Shu yo‗sinda umumiy ekvivalent kelib shiqqan va bu rolni
o‗ynovshi tovarning asosiy vazifasi odamlarning shaxsiy ehtiyojini
emas, ijtimoiy almashuv ehtiyojini qondirishdan iborat bo‗lib qoldi.
Xalqlarda va tarixning turli bosqishlarida ekvivalent vazifasini turli tovarlar bajargan.
Ishlab chiqarishning yanada taraqqiy etishi, tovar almashuvining rivojlanib, savdosotiq
ishlarining milliy doiradan chiqib ketishi, katta xalqaro bozorlarning paydo bo‗lishi, yagona
umumiy ekvivalent zaruhiyatini keltirib shiqargan. Shu yo‗sinda qiymatning pul shakli kelib
shiqqan. Umumiy ekvivalent vazifasini oltin bajara boshlagan. Oltin pulga aylandi. Pul rolini
tarixda boshqa materiallar ham (mis, temir, kumush) o‗ynagan. Shunday qilib pul-o‗ziga xos
tovar, umumiy ekvivalentdir.
Pul quyidagi vazifalarni
bajaradi:
1.Pul-qiymat
o‗lchovidir.
2. Pul-muomala vositasi.
3.Pul-jamg‗arish vositasi.
Pul turli tovarlarning
qiymatini
o‗lshab,
miqdorini
taqqoslab
beradi.
Tovarlar
qiymatining
pulda
ifodalanishi tovarning
bahosidir.
Tovarpul muomalasi jarayonida pul naqd
bo‗lishi kerak, chunki uning yordamida
tovarlar oldisotdi qilinadi. Tovarlarning
pulga
aylanishi
tovar
ishlab
chiqaruvchining
tovarni
tayyorlashga
sarflangan Mehnati jamiyatga kerakli deb
e‘tirof etilganligini bildiradi. Shuning
uchun pulga tovar ayirboshlash bozor
iqtisodiyotining muhim tomoni hisoblanadi.
Turli vaziyat taqozosi muomala
jarayonining uzilib qolishiga olib
kelishi
mumkin.
Buning
natijasida
pul
muomalada
bo‗lmay turib qoladi. Bunday
holda pul boylik to‗plash vositasi
vazifasini bajara boshlaydi.
Pulning vujudga kelishida asosiy sabab-tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi, Mehnat
taqsimotining shuqurlashuvidir, buning natijasida ortiqsha mahsulotni ayirboshlash zaruhiyati
vujudga kelgan. Pul esa ayirboshlashning eng qulay vositasi bo‗lganligi sababli insonlar
tomonidan qabul qilingan.