Toshkent davlat sharqshunoslik instituti iqtisodiyot nazariyasi

2.Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar 
Insoniyat  taraqqiyoti  turlisha  ijtimoiy­iqtisodiy  tizimlar  doirasida  keshadi,  ularning 
o‗rtasida:  albatta,  muhim  farqlar  bor.  Turli  tizimlar  tahlil  etilganda,  ularni  farqlantiruvshi 
mezonlar  asos  qilib  olinadi,  bular  ishlab  chiqarish  texnikasi  va  texnologiyasi,  mulkiy 
munosabatlarning  xarakteri,  xo‗jalik­iqtisodiy  aloqalar  mazmuni,  xalq  iste‘moli  darajasi, 
sinfiy  belgilar  va  r.  k.  Tizimlar  turli  nazariyalarda  har  xil  mezon  asosida  tabaqalashtiriladi. 
Marksizm  nazariyasida  mulkiy­sinf  mezonlar  asos  qilinib,  tizimlar  formatsiya  deb  qaraladi. 
Marksizm  ta‘limotiga  ko‗ra  besh  formatsiya  mavjud:  ibtidoiy­jamoa  tuzumi,  quldorlik, 
feodalizm, kapitalizm va nihoyat kommunizm. 

---

 
 
24 
 
Asrimizning 60­yillarida marksizmni almashtira oladigan ta‘limot sifatida «rivojlanish 
bosqishlari»  nazariyasi  paydo  bo‗ldi.  Mazkur  nazariya  tizimlarni  tahlil  etishda    ishlab 
chiqaruvchi  kuchlarning  yetuklik  darajasini  mezon  qilib  oladi.  Bu  nazariya  mualliflari 
jamiyatni  ikki  tipga  bo‗lishadi:  an‘anaviy  jamiyat,  industrial  jamiyat.  Shunga  monand 
ravishda iqtisodiy rivojlanishning olti bosqishi ajratiladi: traditsion jamiyat, o‗tkinshi jamiyat, 
industrial    jamiyatga  o‗tish,  industrial  jamiyat,  ommaviy  iste‘mol  jamiyati,  yangi  turmush 
sifati bor jamiyat. 
Mulkiy jihatdan qaraganda 
ijtimoiy­iqtisodiy tizimlarni ikki toifaga  ajratish mumkin. 
Monostruktuhali  
(bir 
tarkibli) 
tizimlar. 
Bu 
tizimlarning  asosiy  belgisi  bir  mulk 
shaklining hukumron  bo‗lishidir. Bu 
yerdagi  mulkiy  monopoliya  xususiy 
mulk 
yoki 
davlat 
mulkining 
hukumronligi  bilan  ajhalib  turadi. 
YAkka  mulkka  tayangan  iqtisod 
monotizim  yoki  monoiqtisodiyot 
bo‗ladi. 
Turli­tuman  mulk  shakllariga  tayangan,  ayrim  mulk 
shaklining 
ustivorligini 
inkor 
etuvchi 
ijtimoiy­iqtisodiy tizimlar. Ularni politizm, ularga xos 
iqtisodni  poliqtisodiyot  deyish  mumkin.  Bunday 
tizimda mulkiy muvozanat hosil bo‗ladi, hamma mulk 
shakllari  rivojlanish  sharoiti  bir  xil  bo‗ladi.  U  har 
qanday  monopoliyani  inkor  etadi.  Poliiqtisodiyot 
mazmunan aralash iqtisodiyotdir. Monoiqtisodiy tizim 
tarixan 
muqarhar 
bo‗lganidek, 
uning 
o‗rniga 
poliiiqtisodiy tizimning kelishi ham zaruratdir.