A. X. Vаxidov, D. A. Abdullaеva

5.2.  Тopshirish  va taqqoslash elementlari 
Bundan oldingi bo’limlarda turli tipdagi va har hil ishlarga mo’ljallangan 
datchiklar ko’rib chiqildi. Shunda bu datchiklar rostlanuvchi miqdorni o’lchash 
uchun, qaysi ob’ektda ishlatilishidan qat’iy nazar alohida olib ko’rildi.  

---

 
93
Shuni qayd qilish kerakki, yuqorida bayon etilgan datchiklar va turli elektrik 
o’zgartkichlarning hillari juda ko’p, jumladan elektrolitik, magnitostriksion, 
elektrokinetik, polyarografik va boshqa o’zgartkichlar ko’rib chiqilmadi. Bular 
maxsus adabiyotlarda yoritilgan. 
Тexnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ARS larda nazorat qilinayotgan 
kattaliklarni topshirilgan satxda; yoki kattaliklarni topshirilgan funksiya bo’yicha 
o’zgartirish yoki kirish signali o’zgarilishi bilan boshqarish signallarini hosil qilish  
uchun tizimlardan topshirish va taqqoslash vositalari keng qo’llanadi. 
Тopshirish vositasi (zadatchik) - boshqarilayotgan kattalikni topshirilgan 
belgiga o’rnatish uchun xizmat qiladi. 
Тopshiruvchi qurilmalar beradigan signalining xarakteriga qarab ikki asosiy 
sinfga: analogli va raqamli qurilmalarga bo’linadi. Analogli qurilmalar o’z 
navbatida, uzluksiz va diskret topshiruvchi qurilmalarga ajraladi. Diskretlik vaqt 
bo’yicha xam, ishlab chiqiladigan signalning qiymati bo’yicha ham bo’lishi 
mumkin. Raqamli topshiruvchi qurilmalar diskretli signallar ishlab chiqaradi. 
Bundan tashqari, topshiruvchi qurilmalar ishlab chiqiladigan signallar 
energiyasining turiga qarab ham farqlanadi. Elektrik, pnevmatik, gidravlik va 
mexanikaviy (kuchishlar yoki kuch tarzida) signallar ishlab chiqaruvchi 
topshiruvchi qurilmalar ishlatilmoqda. 
Rostlagich tomonidan realizatsiya qilinishi lozim bo’lgan programma yoki 
topshirilgan funksional bog’lanish turlicha olinishi mumkin. Masalan, uzluksiz 
ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda ko’pincha qulachoqli mexanizmlar (bikr va 
rostlanuvchi), funksional potensiometrlar, qog’ozga yozilgan diagramma va 
richagli mexanizmlar ishlatiladi. Diskret ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda 
programma elitgich sifatida ko’p zanjirli almashlab ulagichlar, perfokartalar, 
magnitli plyonkalar, kino plyonkalar va hokazolar ishlatilmoqda. 
Barcha tipdagi topshiruvchi qurilmalarni ko’rib chiqish qiyin. Misol 
tariqasida qator elektrik programma tashigichlarini va funksional bog’lanishlarni 
ko’rib chiqamiz. 5.2-rasmda turli funksional o’zgartkichlar ko’rsatilgan. 

---

 
94
 
 
5.2-rasm. Nol-indikatorli taqqoslash elementining sxemalari va 
xarakteristikalari 
 
Amalda yassi karkasli profilli potensiometrlar va seksiyalari bo’yicha 
shuntlangan potensiometrlar keng ko’lamda ishlatilmoqda. Seksiyalari bo’yicha 
shuntlangan potensiometrlarda yumaloq karkaslarga joylashtirilgan o’ramlardan 
simlarning uchlari chiqariladi. Karkaslarning kesimi yassi (balandligining 
qalinligiga nisbati juda katta) yoki yumaloq bo’lishi mumkin. Potensiometrlarning 
cho’tkalari turli burchakka burilishi mumkin. 
Тopshirilgan bog’lanish r= f(
α) ni qarshilik r ning polzunchaning vaziyatini 
aniqlovchi 
α burchakka bog’liqligini ta’minlash uchun karkasning uzunligi l 
quyidagi ifoda bo’yicha hisoblanadi: 
                                              l    d 
   dr 
l= ---- .---- . ----- - (b+2d),  (5.1) 
                                              D    R       d
α 
 
bu yerda D
 — potensiometr karkasining diametri; 
α-- polzunchanipg burilish burchagi; 

---

 
95