A. X. Vаxidov, D. A. Abdullaеva

d
 —o’ram simining diametri; 
R — o’ram    simining uzunlik birligidagi qarshiligi; 
b
 — karkasning qalinligi. 
Ko’pchilik  hollarda karkasning qalinligi va simning diametri karkasning 
balandligiga nisbatan kichikligi hisobga olinsa, u holda quyidagicha yozish 
mumkin. 
 
l     d      dr 
l
≈----- .----- .------  (5.2) 
D 
   R   d
α 
 
Profilli reostatlarning asosiy kamchiliklari shundaki, karkasga simni o’rash 
qiyin va potensiometrni almashtirmasdan turib, funksional bog’lanishni o’zgartirib 
bo’lmaydi. Shuning uchun ko’pincha poranali profilli reostatlar yoki 
tarmoqlarining o’rtasiga qo’shimcha rezistorlar  kavsharlangan potensiometrlar 
ishlatiladi
. Bunday potensiometrlar faqat nagruzka qarshiligi potensiometrning 
qarshiligidan 100 va bundan ko’p marta ortiq bo’lgan sxemalarda ishlatilishi 
mumkin. 
Programma tashigich sifatida, aytib o’tilganidek, perforatsiyalangan lenta 
(5.3- rasm) xam ishlatilishi mumkin. Birinchi holda (5,3 a-rasm) asosiy 
perforatsiya teshigining uzunligi ish vaqtining davom etishiga mos keladi, ish vaqti 
esa fotoelementni yoritish vaqtiga bog’liq; bo’ylama qatordagi yondosh teshiklar 
o’rtasidagi masofa ish bajarilmaydigan vaqtning davom etishiga to’g’ri keladi.  
Ikkinchi u h (5 3, b-rasm) lentadagi asosiy perforatsiyaning barcha te-
shiklari bir hil o’lchamda yasalgan. Bu h ulash va uzish komandalari teshiklar 
o’rtasidagi masofaga qarab va bu teshiklarni tegishlicha gruppalarga ajratib 
aniqlanadi. 
Lentaga istalgan komandani yozish (shifrovkalash), binobarin, boshqaruvchi 
signallarni olish mumkin. Boshqaruvchi signallar keyinchalik programma rostlash 
sistemasiga uzatiladi. 
 

---

 
96
 
5.3.-rasm. Perforatsiyalangan lenta 
Perforatsiyalangan lentadan tashqari, ayrim uchastkalari elektr 
o’tkazuvchanligi, tiniqligi yoki qaytaruvchanlik hususiyatlari bilan farqlanuvchi 
lenta xam ishlatilishi mumkin. 
Тaqqoslash vositasi, avtomatik tizimdagi boshqarilayotgan kattalikning 
qiymatini  topshirilgan qiymat bilan solishtiradi  va qiymatlarni   farqi hosil bo’lsa 
u haqida birlamchi signalni ARS ga uzatadi. Funksional va struktura sxemalarda 
topshirish va taqqoslash vositalari birga ko’rsatiladi. 
Diskret chiqishi taqqoslash vositalarda elektrik kattaliklarning taqqoslashni 
2 ta prinsipi qo’llanadi: absolyut qiymati va fazalar bo’yicha. Absolyut qiymati 
bo’yicha taqqoslash o’zgarmas va o’zgaruvchan tok  uchun amalga oshiriladi. 
Ikkita elektrik  kattaliklar uchun qo’llanadi. 
Analog va raqam taqqoslash vositasi sifatida avtomatikada hisoblash 
qurilmalari  ham qo’llaniladi. Misol sifatida elektrik va elektromexanik taqqoslash 
vositalardan quyidagilarni keltirsa bo’ladi: ko’prik sxemalar, yarim o’tkazgich 
elementlardan, sxemalar, elektromagnit qurilmalar, selsin juftliklari va boshqalar.