Toshkent kimyo-texnologiya institiuti "tasdiqlayman"

GRAMMATIKA:   ME’YOR  TUSHUNCHASI 

 

«Me’yor  -  bu  til  birliklarni  o‘zaro  yaxshi  tushunish  zarurati 

tufayli  undan  foydalaniladigan  xalq  tomonidan  yaratilgan,  til 

qurilishining amalda bulgan xususiyatidir. 

Til  me’yori  -nutq  madaniyati  nazariyasining  markaziy 

tushunchasidir.  Nutq  madaniyatiga  bag‘ishlangan  ishlarda  ko‘pincha 

haqida  gap  boradi.  Lisoniy  birliklarni  xuddi  shu  shaklda  qo‘llash 

kamchilik  ekanligini  nimaga  asoslanib  aytamiz?  Nutqimizda 

uchraydigan  so‘zlarning  to‘g‘ri  yoki  noto‘g‘ri  ekanligini  ko‘rsatuvchi 

ma’lum o‘lchov bo‘lishi kerak. Bu o‘lchov adabiy til me’yori hisoblanadi. Demak, me’yor - bu 

ijtimoiy  jarayonda  birga  mavjud  bo‘lgan,  bor  bo‘lgan,  yangi  paydo  bo‘lgan  yoki  o‘tmishning 

kam  ishlatiladigan  til  unsurlarini  tanlashning  natijasi  sifatida  shakllangan,  jamiyatga  xizmat 

qiladigan foydali til vositalari yig‘indisidir, keng ma’noda bu unsurlarni baholashdir. 

Aynan mana shu zaruriyat til sistemasining yagonaligiga erishish yo‘lida odamlarga biron 

variantni ma’qul ko‘rish, boshqasidan voz kechish istagini tug‘diradi. 

Demak,  me’yor  deganda  til  unsurlarining  xalq  o‘rtasida  ko‘pchilikka  ma’qul  bo‘lgan 

variantini qo‘llash tushuniladi. 

Me’yor tushunchasi til taraqqiyoti bilan bog‘liq bo‘lib, tilda uzoq muddat yashaydi. Lekin 

bu me’yor o‘zgarmas hodisa degan xulosaga olib kelmaydi. Davr o‘zgarishi bilan odamlarning 

bilishi,  dunyoqarashi,  hayotga  bo‘lgan  talabi  o‘zgarishi  bilan  me’yor  ham  o‘zgarib  boradi. 

Demak,  me’yor  davr  xarakteriga  egadir.  Masalan,  mustaqillik  e’lon  qilinguncha,  sovet, 

komsomol, kommunizm degan so‘zlar adabiy til uchun me’yor hisoblangan. Bugungi adabiy til 

uchun esa bu so‘zlar me’yor hisoblanmaydi. 

Umumtil  boyligi  doirasida  qaraladigan  dialektizmlar,  sheva  unsurlari,  jargon  va  argolar, 

kasb - hunarga oid ko‘pgina so‘zlar o‘zbek xalqining hammasiga tushunarli bo‘lmasa ham, o‘sha 

sheva  va  lahjalarda,  so‘zlashuvdagi  kishilar  yoki  ma’lum  ijtimoiy  guruh  uchun  tushunarlidir. 

Masalan,  do‘ppi  Samarqandda  qalpoq,  Xorazmda  takya,  Buxoroda  kallapo‘sh,  Farg‘ona  va 

Toshkentda  do‘ppi  deyish  shu  lahjalar  uchun  me’yor  hisoblanadi.  Shuning  uchun  ham  ba’zi 

tilshunoslar me’yorni ikkiga bo‘lib o‘rganishni tavsiya qiladilar. 

1. Umumiy me’yor 

2. Xususiy me’yor 

---

246 

 

Umumiy  me’yor  qardosh  tillarga  nisbatan  belgilanadi.  O‘zbeklar  nutqining  qardosh 

tillardan ajratib turuvchi me’yorlari, o‘zbek tilining umumiy me’yoridir. Bu me’yorga juda qattiq 

amal qilinadi.  

Umumiy me’yor bir tilning boshqa tillardan ajratuvchi me’yorlar bilan birga tilning ichki 

me’yorlarini ham o‘z ichiga oladi. Umumiy me’yor xususiy me’yordan tarkib topadi. 

Xususiy  me’yor  muayyan  nutq  shakllarida  amal  qiladigan  me’yorlar  bo‘lib,  u  umumiy 

me’yorning nutqiy ko‘rinishlaridir.