Mavzular. Tat fanining predmeti, maqsadi va vazifalari. Zamonaviy kompyuterlar va ularning arxiterturasi. Xotira qurilmasi, axborotlarni kiritish-chiqarish qurilmalari. Ma’ruza rejasi

Uchinchidan,  inson  doimo  axborotga  ishlov  berish  bilan  mashg`ul  bo`ladi.  Bunga 

quyidagicha misollar keltirish mumkin: 

-  yangi  axborotni  matematik  xisoblashlar  yoki  mantiqiy  fikrlash  orqali  olishimiz  mumkin. 

Masalan, matematik masalani yechimi, yig`ilgan dalillar bo`yicha jinoyatni ochish; 

- mazmunini o`zgartirmasdan axborot ko`rinishini o`zgartirish. 

Masalan, matnni bir tildan boshqasiga tarjima qilish, matnni shifrlash (kodlashtirish); 

-  axborotni  tartiblash  (saralash).  Masalan,  guruh  talabalari  familiyasini  alifbo  bo`yicha 

tartiblash; poezdlarning qatnash jadvalini vaqt bo`yicha tartiblash; 

-  bir  necha  axborotlar  to`plamidan  kerakli  axborotni  topish.  Masalan,  telefon  raqamlari 

yozilgan kitobdan zaruriy raqamni izlash; 

xorijiy  so`zni  lugatdan  foydalanib  topish,  aeroportda  samolyotlarni  qatnash  jadvalidan 

samolyotning reysi haqida ma‘lumot izlash. 

Bajarilayotgan  axborot  ustida  ishlash  axborotli  jarayon  deb  ataladi.  Axborotli  jarayonning 

quyidagi uchta tipi mavjud: saqlash, uzatish va ishlov berish. 

Inson  o`zini  urab  turgan  borlikdan  axborotni  quyidagi  beshta  sezgi  organlari,  ya‘ni  ko`rish, 

eshitish, ta‘m, hid va sezish orqali qabul qiladi: 

---

9 

 

Xo`sh axborot nima o`zi? Bu savolga javob berish uchun e‘tiborni dastlab o`zaro bir-biri bilan 

bog`liq bo`lgan quyidagi ikki ob‘ektga, ya‘ni axborot manbaasi va axborot iste‘molchisiga qaratish 

zarur. Tabiiy ob‘ektlar - planetalar, yulduzlar, insonlar, xayvonlar, o`simliklar dunyosi, o`rmonlar, 

ilmiy  tadqiqotlar,  mashinalar  va  xakozalar  axborot  manbaaidir.  Odamlar,  xayvonlar,  o`simliklar, 

turli  xil  texnikalar  va  shu  kabilar  axborot  iste‘molchisidir.  Shuning  uchun  xam  xozirda  axborot 

tushunchasi sezilarli darajada kengaymoqda. 

Axborot ob‘ektlar, xodisalar, jarayonlar haqidagi xabarlar to`plamidir. 

Olingan axborotlar belgili, matnli va grafikali ko`rinishda ifodalanadi. 

Belgili  ko`rinishdagi  axborot  asosan  xarflar,  raqamlar,  kabi  belgilar  ko`rinishdan  iborat 

bo`ladi. Undan turli xodisalar haqida murakkab bo`lmagan signallarni uzatish uchun foydalaniladi. 

Masalan,  ko`chadagi  svetoforning  yashil  chirog`i  transport  va  odamlar  xarakatlanishini  bildirsa, 

qizil  chiroq  esa,  aksincha  xarakatlanishni  taqiqlaydi.  Sariq  chiroq  esa  ko`cha  xarakatini 

almashinishi haqida xabar beradi. 

Matnli  ko`rinish  axborotni  tasvirlashning  deyarli  murakkab  ko`rinishidir.  Bunda  xam 

yuqorida  keltirilganidek  xarflar,  raqamlar,  matematik  belgilardan  foydalaniladi.  Lekin,  axborotni 

tasvirlashda  nafakat  mazkur  belgilardan  foydalanamiz,  balki  ularni  tutgan  o`rni  xam  muxim 

axamiyatga egadir. Masalan, "nok" va "kon" so`zlari bir xil xarflardan iborat bo`lsada, lekin turli xil 

axborotni  bildiradi.  Matnli  belgilardan  amalda  juda  keng  foydalaniladi.  Jahonda  juda  ko`plab 

kitoblar, oynomalar, kundalik ro`znomalar va xakozalar matnli ko`rinishda chop etilmoqda. 

Axborotni tasvirlashning juda katta va murakkabli  ko`rinishi grafikali  ko`rinish xisoblanadi. 

Bunga  turli  xil  shakllarning  tabiiy    ko`rinishi,  fotografiya,  chizmalar,  sxemalar.  rasmlar  va 

xakozalar kiradi. 

Bir-birimiz  bilan  o`zaro  almashinaetgan  axborotlar  nutq  yoki  yozma  shaklda  bo`lib,  belgili 

axborotlar deb ataladi. Ular yezma matnlar, xarflar, tinish belgilar, raqamlar va boshqa belgilardan 

iborat bo`ladi. 

Ogzaki  nutq  xam  belgilardan  iborat,  lekin  bu  belgilar  yozma  emas  balki  ovozlidir. 

Tilshunoslar  buni  fonemalar  deb  ataydilar.  Fonemalardan  so`zlar  yig`iladi,  so`zlardan  esa  iboralar 

xosil  bo`ladi.  Yozma  belgilar  va  ovozlar  o`rtasida  to`g`ridan-to`g`ri  aloqa  mavjud.  Dastlab  ovoz, 

so`ngra  yozuv paydo bo`lgan. Inson nutqini qog`ozga tushirishni zarurati tufayli,  yozuvga bo`lgan 

extiyoj  paydo  bo`lgan.  Alohida  xarflar  yoki  xarflar  birikmasi  nutq  ovozini,  tinish  belgilar  esa 

pauzalarni, intonatsiyalarni ifodalaydi. 

Inson  nutqi  va  yozuvi  tilni  tushunish  bilan  qattiq  bog`liqdir.  Albatta,  bu  yerda  nutq  organi 

nazarda  tutilgani  yo`q,  balki  odamlar  orasidagi  muomila  formasi  nazarda  tutilayapti.  Muomila  tili 

milliy xarakterga ega. O`zbekcha, qozoqcha, ruscha, inglizcha, xitoycha, frantsuzcha va boshqa bir 

qancha tillar mavjud. Tilshunoslar ushbu tillarni tabiiy tillar deb ataydilar. 

 

---

10 

 

3.