1. Avtomatik tarjima bo‘yicha qanday yondashuvlarni bilasiz

1. Avtomatik tarjima bo‘yicha qanday yondashuvlarni bilasiz (tarjima usullari)?

Matnni bir tabiiy tildan boshqasiga tarjima qilish jarayonidagi murakkabliklar va muammolarga nazariy va amaliy jihatdan yechim topish bo’yicha hali hanuz izlanishlar davom etmoqda.

1984 yilda Yaponiyaning Kioto universiteti professori, mashina tarjimasi bo’yicha yapon davlat dasturi rahbari Makoto Nagao bu yo’nalishda yangi konsepsiya ishlab chiqdi.68 Ushbu konsepsiyaga ko’ra matnlar ilgari inson qo’li bilan tarjima qilingan matnlarga tayanib analogiya tamoyili asosida tarjima qilinishi lozim. Buning uchun kompyuterga kiritilgan katta hajmdagi bilingv bazasi (matn va uning tarjimalari) shakllantirilishi zarur. Yangi matnlar tarjimasida bilingv massividan o’xshash matn fragmentlari tanlanadi va tarjimaning muvaffaqiyatli chiqishida foydalaniladi. M.Nagao mashina tarjimasiga bunday yondashuvni “Example Based Translation” (“Namunalarga asoslanadigan tarjima”) deb nomladi, ilgarigi an’anaviy yondashuv “Rule Based Translation” (“Qoidalarga asoslanadigan tarjima”) deb ataladi. Professor M.Nagao o’zi taklif etgan yondashuvning ham mutloq emasligini ta’kidlaydi: “Mashina tarjimasi tizimi bo’yicha yaratilgan har qanday ishlanmalar, yondashuvlar ertami, kechmi boshi berk ko’chaga (tupikka) kiradi. Bizning yondashuvimiz ham bundan xoli emas, faqat biz bu jarayonni kechiktirmoqchimiz”.

M.Nagaoning yondashuvi boshqa yangi yondashuvlarning yuzaga kelishiga turtki bo’ldi. Jumladan, amerikalik olim Veb Laynning “Translation Memory” (“Tarjimon xotirasi”) yoki “Sentence Memory” (“Gap to’plagich”) konsepsiyasi.70 Bu yondashuvga ko’ra muayyan matnni bir tildan ikkinchisiga tarjima qilish uchun dastlab uni yuqori malakali tarjimonga ko’rsatiladi. So’ng asl matn va uning tarjimasi kompyuterga kiritiladi, matn fragmentlarga (alohida jumlalarga, birikmalarga) bo’linadi, ushbu elementlardan ma’lumotlar bazasi tayyorlanadi. Ma’lumotlar bazasi qidiruv tizimiga yuklanadi, u esa tarjimasi mavjud bo’lgan matn fragmentlarini va alohida jumlalarni sifatli tarjima qilishga imkon beradi. Matnning ayrim notanish fragmentlari (bazada tarjimasi mavjud bo’lmagan matn qismlari) inson qo’li bilan tarjima qilinadi. Bunda bazadagi bu fragmentlarga yaqin keladigan tarjimalardan foydalanish mumkin. Matnning inson tomonidan tarjima qilingan qismlari yana ma’lumotlar bazasiga kiritiladi. Mana shu yo’l bilan “tarjimon xotirasi” asta-sekinlik bilan boyitib boriladi va tarjima samaradorligi yuksalib boradi. Lekin ushbu yo’nalishning afzalliklari bilan birga ayrim kamchiliklari ham mavjud. Birinchidan, bu yo’l bilan har qanday turdagi matnni tarjima qilib bo’lmaydi. U asosan muayyan tor yo’nalishdagi bir turdagi matnlarga mo’ljallangan. Ikkinchidan, ma’lum matnning katta fragmenti ikkinchi bir matnning katta qismiga tarjimada mos kelishi yoki yaqin kelishi har doim ham kuzatilavermaydi. Uchinchidan, “tarjimon xotirasi” bazasini yaratish yoki ikki tilli matnlar (bilingv) massivini to’ldirib borish amaliy jihatdan ko’p qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi.

2. Avtomatik tarjima qanday protseduralar asosida ishlaydi? (Rahimov A. Kompyuter lingvistikasi asoslari)

Avtomatik tarjima quyidagi protseduralar asosida ishlaydi: 1-protsedura – qidiruv tizimi bilan bog’liq bo’lib, bunda lug’at bazasidan so’zlar, birikmalar, iboralar izlanadi, so’z-shakllarning morfologik analizi amalga oshiriladi. 2-protsedura – so’zlarning sintaktik vazifasi, grammatik kategoriyalar – zamon, shaxs-son kabilar aniqlanadi. 3-protsedura – bir yoki ko’p ma’noli so’zlar tarjimasi bayon qilinadi. 4-protsedura – jumlani morfologik va sintaktik jihatdan shakllantirish jarayoni amalga oshiriladi. 5-protsedura – transformatsion o’zgarishlar (matn yoki jumla strukturasini uning mazmuniga jiddiy ta’sir etmagan holda o’zgartirish; masalan, Kompyuter yoqildi va musiqa yangradi jumlasini “Kompyuter yoqilgach/ kompyuter yoqilishi bilan/kompyuter yoqilib musiqa yangradi” tarzida o’zgartirish) hosil qilinadi (agar zarurat tug’ilsa). 6-protsedura yakuniy bosqich bo’lib, bunda murakkab grammatik formalarning sintezi amalga oshiriladi. 1-jadval

Mashina tarjimasi strategiyasi sekin-astalik bilan o’zgarib organ. Ilk tajribalarda qo’llanilgan tarjima strategiyasi “tog’ridan-to’g’ri tarjima strategiyasi” deb ataladi, bunda faqat tarjima jarayonida so’zlma-so’z tarjima mufoviqligi e’tiborga olinadi. Ushbu strategiya tarjima sifatini va samaradorligiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun ushbu strategiyani tanqid qilgan holda “vositachi til yordamida amalga oshiriladigan tarjima strategiyasi” ishlab chiqildi. Ayniqsa, bu strategiya grammatik strukturasi va tipologik xususiyatlari bir-biridan farqlanuvchi tillar o’rtasidagi avtomatik tarjima tizimlarida faol tatbiq etiladi. Avtomatik tarjimada inson hamda kompyuterning ishtiroki quyidagi tarzda bo’ladi: a) postediting – matn (mashina-tarjimon) kompyuter yordamida tarjima qilinadi, so’ng inson-muharrir (inson-tarjimon) uni tahrir qiladi; b) preediting – bunda inson matnni mashina-tarjimonga moslaydi, so’ng uni kompyuterga havola etadi; c) interediting – bunda tarjimada murakkablik tug’diruvchi holatlar duch kelganda inson mashina-tarjimon ishiga aralashadi.