Mahkam Mahmud

---

166

   Mahkam Mahmud

          (1940- yilda tug‘ilgan)

„Òog‘lar oralig‘ida, bog‘lar va yam-yashil o‘tloqlarda ulkan

odamlar baxtiyor hayot kechiradilar. Bog‘larida anor, anjir, olma,

o‘rik, bodom va yong‘oqlar g‘arq pishganida Ulkanlar vodiysida

bolalarning kulgisi jaranglaydi. Ulkan odamlar bolalarga turli

o‘yinlar bilan jasurlikni, bahodirlikni o‘rgatadilar.

Ulkanlar vodiysining shimolida, tog‘lar ortida mitti odamlar

sovuq o‘rmonlarda ayiq, bo‘rilar qurshovida yashaydilar. Bu

yerda to‘qqiz oy qish bo‘lib, yerlar muzlab qolgani uchun,

ekinzorlar ham yo‘q. Mittilar, asosan, daryodagi baliqlarni va

o‘rmondagi hayvonlarni ovlab tirikchilik qiladilar.

Ulkan odamlar ba’zi vaqtlarda Mittilar o‘lkasiga meva-cheva,

oziq-ovqatdan qarashib yuboradilar. Mittilar bundan xursand. Lekin

ularning boshlig‘i, yovuz dohiy jodugar — Shomon yordamida

Iblis bilan shartnoma tuzib, Ulkan odamlar vodiysiga qirq kun

davomida zaharli yomg‘ir yog‘diradilar. Zaharli yomg‘ir ta’sirida

ulkan odamlarning boshi shamollab, ongi pasayib, o‘zlarini mitti

odamlar deb, o‘z soyalaridan ham qo‘rqadigan, begonalarning

buyrug‘ini bajaradigan mute, yolg‘onchi odamlarga aylanadi.

Ulkan odamlarning ko‘zlariga mittilar, aksincha, bahaybat, ulkan

bo‘lib ko‘rinadi. Zaharli yomg‘irdan foydalangan mittilar zo‘r

tayyorgarlik ko‘rib, Ulkanlar vodiysini bosib oladilar, ularga may

ichishni, baxillik va xudbinlikni o‘rgatadilar. So‘ng ularni qul qilib

ishlata boshlaydilar.

G‘orga yashirinib, zaharli yomg‘ir ofatidan qutulib qolgan,

o‘zligini, aql-hushini yo‘qotmagan bir guruh yoshlar Mittilar

hukmronligiga qarshi kurash boshlaydilar. Òabiatdagi shifobaxsh

giyohlardan dorilar tayyorlab, ulkan odamlarning ongini

ochishga, o‘zlarining ulkanligini tushuntirishga urinadilar. Ammo

bu kurash fojialarga boy...“

---

167

Adabiyotshunos, tarixshunos, san’atshunos olim, bolalar va

o‘smirlarga bag‘ishlangan badiiy fantastik, sarguzasht asarlar

muallifi Mahkam Mahmud „Òeskari ko‘zlar sayyorasi“ asarida

mittilar qabilasi yovuz dohiysining qilmishlarini fosh etib,

Ulkanlar vodiysi odamlarining zaharli yomg‘ir illatidan sog‘ayishi

jarayonini tasvirlaydi. Mahkam Mahmud zamondoshlari va

do‘stlari Òohir Malik, Xudoyberdi Òo‘xtaboyev, Hojiakbar

Shayxov, Murod Xidir, Anvar Obidjon, Rustam Obidlar bilan

birga o‘zbek bolalar va o‘smirlar adabiyotida badiiy fantastika

yo‘nalishining rivojiga munosib hissa qo‘shdilar.

Mahkam Mahmud ustozlari Mirkarim Osim, Odil Yoqubov,

Pirimqul Qodirov ijodlaridan o‘rganib, jahon badiiy fantastik

adabiyotining atoqli vakillari Fransua Rable, Jonatan Svift,

Xerbert Uells, Jyul Vern, Rey Bredberi, Robert Shekli, Alek-

sandr Belyayev, Kir Bulichev asarlarini o‘qib, ilhomlanib, zid-

diyatli to‘qnashuvlarga boy fantastik hikoya va qissalar yozishga

intildi. U „Men — men emasman“, „Òeskari ko‘zlar sayyorasi“,

„Asrlar devori“, „Mushkul muammo“, „Mangu kuy izlab“,

„Biz bilmagan dunyo“ asarlari bilan o‘zbek badiiy fantastikasi

rivoji, yosh avlodlarning axloqiy, ma’naviy tarbiyasi yo‘lida

xizmat qildi.

„...Qalin o‘rmonda, chakalakzorda mangu va oqilona tabiat

qonunlari asosida yashar edilar. Lekin bir kuni tong payti o‘rmon

hayvonlari — ayiqlar, fillar, maymunlar, sirtlonlar changalzor

podshohi Arslon huzurida to‘planib, kutilmaganda sodir bo‘lgan

g‘alati voqeani hayajon va tashvish bilan muhokama qila boshladi-

lar. Bular yashayotgan o‘rmon sarhadiga olis yurtdan paxta-

zorga  sepilayotgan zaharli dorilardan qochib kelgan bir to‘da

eshaklar o‘rmonda yashashga ruxsat so‘rayotgan ekanlar. O‘rmon

aholisi bu masalani muhokama qilib, birovlarning yukini ko‘ta-

radigan, o‘z taqdirini o‘ylamaydigan eshaklar bilan o‘rmondagi

erkin hayvonlar birgalikda yasholmaydi, degan xulosaga keldilar.

Ammo yosh va sho‘x bir maymun eshaklar o‘tlab yurgan

dalada bir xo‘tikcha bilan do‘stlashib qolibdi. Bular ikkalasi

kattalardan ruxsatsiz o‘rmonda sho‘xlik qilib o‘ynab yurgan ekan.

O‘rmon ahli favqulodda kengash chaqirib, eshak bilan

do‘stlashgan maymun bolasiga qanday jazo berishni muhokama

qila boshladilar. Bir donishmand maymun aybdorni sehrli  duo

bilan bo‘riga aylantirib qo‘yish zarur, dedi. Boshqalar aybdorni

quyonga yoki itga aylantirib qo‘yish zarurligini aytdilar.

---

168

Majlis oxirida barcha hayvonlar va qushlar bir xulosaga keldilar.

Aybdor maymun uchun eng og‘ir jazo berish — uni odamga

aylantirib qo‘yish kerak, degan qaror chiqardilar“.

So‘ng asarda maymunning odamlar orasida boshidan

kechirgan  ajoyib va g‘aroyib voqealari hikoya qilinadi. Yengil

yumor va satira bilan yo‘g‘rilgan „Eng og‘ir jazo“ hikoyasini

o‘qigan bolalar tabiat qonunlarini buzmaslik, nodon va o‘jarlar

bilan do‘stlashmaslik, o‘z qabilasi, xalqining urf-odatlarini

hurmatlash zarurligini tushunadilar.

Badiiy fantastika, falsafa, pedagogika va tarix sohasida ijod

qilayotgan Mahkam Mahmud 1940- yilning 5- dekabrida Andi-

jon viloyatining Asaka tumani Qadim qishlog‘ida tug‘ilgan. Bo‘l-

g‘usi adib tabiat go‘zalliklaridan, odamlar qalbidagi mehr-oqi-

batdan zavqlanib, tengqurlari orasida quvnoq va chidamli,

ertaklar olamiga shaydo bo‘lib o‘sdi. „Bolalik ajoyibotlari“ avto-

biografik qissasida adib bunday deb yozgan edi:

„...Baxtimizga biz uchinchi sinfda o‘qiyotgan Muqimiy nomli

29- maktabda tarix muallimi Habibullo Òillayev, o‘zbek tili va

adabiyoti muallimasi Nafisa opa Qosimova, rus tili va adabiyoti

o‘qituvchisi Olga Nikitichna o‘z fanlarining fidoyilari bo‘lib,

bizni adabiyotning sehrli olamiga olib kirdilar. Bu olamda ado-

lat,  vatan, vijdon, burch, mardlik, oliyjanoblik, haq ish uchun

fidokorlik, go‘zallik, pok sevgi borligini bildik. Bu kabi oliy

insoniy ideallar — unumli yerga sepilgan ezgulik urug‘lari kel-

gusidagi barakali ma’naviy ne’matlarga zamin yaratdi. Qalbi-

mizni behad boyitdi. Hatto algebra va geometriya o‘qituvchimiz

Omonullo Valixonov ajoyib Navoiyshunos olim va shoir ekanligi

bizga ham hayotbaxsh ta’sir ko‘rsatdi...“

Mahkam Mahmud „Men — men emasman“ fantastik

hikoyasida ham o‘zining bolalik chog‘lariga doir taassurotlaridan

foydalanib, adabiy qahramon ruhiy olamini ochishga intiladi:

„Yozning farahbaxsh kechalari mahalla chetidagi katta maysa-

zorda yosh-yalanglar tonggacha gurunglashib, cho‘pchak aytishib

o‘tirardik. Maysazor yaqinidagi daraxtlarning chakalak bo‘lib

ketgan shoxlari, beriroqdagi jo‘xorizor va loviyazorlar to‘lin oy

nurida g‘alati oqarib-bo‘zarib, sirli ko‘rinar, allaqayoqdan eshi-

tilayotgan haqqushning ovozi yuragimga vahima solardi. Onam

aytib bergan parilar haqidagi afsonalarni eslab, o‘yga cho‘mib,

osmonda charaqlagan yulduzlarning jimir-jimirini tomosha

qilardim. Òongning qayoqdan kelishini bilishga urinib, xo‘-

---

169

rozlar  qichqirayotgan,  yulduzlar „so‘nayotgan“ mahalda ham

osmondan ko‘zimni uzmas edim. Shu zayl onamning „uxla“ deb

koyishiga qaramay bolalarning sho‘x kulgisi, qiyqiriqlariga ko‘mi-

lib, har kuni tongni kutardik...“

„Men — men emasman“ hikoyasining qahramoni tabiatan

iste’dodli. Xayolotga, romantik orzularga boy nafosat, go‘zallikni

nozik his etadi. Lekin u yashayotgan muhitga bunday iste’dod-

lar begona. Hatto dushman deb hisoblanadi. U o‘qiyotgan oliy

san’at ilmgohida tabiatning rang-barang go‘zalliklarini tasvir-

lash taqiqlanadi, negaki bu „ustozlar“ nazarida go‘zallikdan

foyda yo‘q. „Foydasiz“ narsalarni esa yo‘qotish kerak. Òabiatdagi

barcha ajoyib, nafis ranglarni yo‘qotishga bosh direktorning

qudrati yetmaydi. Va u ranglarni kamaytirish va hatto oq-qoradan

boshqa barcha ranglarni yo‘qotishning oson yo‘lini topadi. U

ajoyib „ilmiy“ kashfiyot qiladi. Barcha iste’dodli rassomlarning

ko‘zlarini olib tashlab, o‘rniga faqat bir xil rangni sezuvchi

sun’iy ko‘z o‘rnatish haqida farmon chiqaradi. Bosh direktorga

yoqish uchun ko‘pchilik rassomlar bu fikrni qarsak chalib kutib

oladilar. Hikoya qahramoni Behzod esa tabiiy ko‘zlaridan

ayrilishni istamaydi. U oliy badiiy ilmgohni tark etadi. Yozuvchi

iste’dodli musavvirning ruhidagi tug‘yonni, kechinmalarni

qahramon tilidan bunday tasvirlaydi:

„Men asablarim qaqshab, qayoqqa yurishni ham bilmay,

tentiraganimcha institutdan uzoqlashdim. Shahar chetidagi

tashlandiq bir bog‘ga kirdim.

Quyosh hali botmasa-da, bog‘ga qorong‘ilik cho‘kkan, kuchli

shamoldan daraxtlar egilib, shovullar, uv tortar, marmar qir-

g‘oqlari yemirilib, ko‘chgan katta hovuzning qoramtir safsar tusdagi

suvi notinch jimirlar edi. Dumaloq granit (metin) poydevorda sa-

lobat bilan turgan Beruniy haykalining „sochini“ daraxt shoxlari

yulqilamoqchi bo‘lib tebranardi. Nazarimda haykal ag‘darilayot-

gandek edi. Hovuz tepasidagi maysazordan biroz o‘tganda da-

raxtzorga burkangan ko‘hna qasr ko‘rinardi. Uning hashamatli

derazalaridagi shoyi pardalar ham shamolda yulqinib botayot-

gan quyosh shafag‘ida qizil qonga bo‘yalganday yal-yal yonardi.

Shamol ko‘p o‘tmay dovulga aylandi. Endi hamma yoq

larzaga keldi. Bog‘ning tepasida ko‘hna o‘rmondagi bahaybat

chinorlar  ham faryod solib uvlay boshladilar. Osmon yorishib,

momaqaldiroq gumburladi. Chaqmoq chaqib, olov qilichi yarq

etib boshimga tushdi. Hushimdan ketdim.

---

170

Ko‘zimni ochganimda maysazorda yotardim. Dovul tingan.

Zim-ziyo ko‘kda menga notanish yulduzlar charaqlardi. Negadir

o‘zimni  qushday yengil sezardim, yuragimdagi toshdan qu-

tulganday edim. Òong yorishdi. Òizzalab o‘rnimdan turdim va

yonimga qarab qo‘rquvdan titrab ketdim. Maysazorda, yonginamda

notanish bir yigit hushsiz yotardi. Unga sinchiklab qaraganim

sayin hayratim orta boshladi. U menga, xuddi o‘zimga o‘xshardi...“

Shu zaylda hikoya qahramoni — musavvir ikkita odam bo‘lib

qoladi. Biri yurakli, biri yuraksiz. Ikkalasi bahsga kirishadilar. Zehni

o‘tkir o‘quvchi bu iste’dod va zamon o‘rtasidagi bahs ekanligini

tushunadi. Nosog‘lom muhitda iste’dod quvg‘inga uchraydi... Ammo

iste’dod mashaqqatli zamonda ham o‘zini, o‘zligini saqlab qoladi...

M. Mahmudning do‘sti va ijodda safdoshi, fantast adib Òohir

Malikning puxta kompozitsiyali „Falak“ qissasida tarixiylik va

zamonaviylikning, tarixiy shaxs taqdiri bilan voqea-hodisalarning

o‘zaro chambarchas bog‘langan mustahkam aloqasini ko‘rish

mumkin. Muallif tarixiylik vositasida zamonimizning eng dolzarb

muammosi: ma’naviy kamolot va ma’naviy qashshoqlik o‘rtasidagi

keskin kurashni katta ixtilof asosida badiiy mahorat bilan ifoda-

lab bera olgan. Yozuvchi M. Mahmudning „Mangu kuy izlab“

kitobiga kirgan tarixiy va fantastik hikoyalari ham shu jihatdan

o‘ziga xosdir. Ushbu kitobga kirgan „Mushkul muammo“ tari-

xiy-fantastik hikoyasida gap olimlar faoliyati haqida boradi. Unda

hikoya qilinishicha, Òarozi yulduzlar turkumida Koinot olim-

larining Oliy kengashi chaqiriladi. Kengashda kelajak, ya’ni XXV

asr (2501-yil) olimlari bilan XX asr olimlari ham ishtirok

etishadi. Asarning tarixiy fonida, fantastik usul vositasida, tarixda

o‘tgan Yer kurrasining mashhur olimlari, maxsus ilmiy qurilma

yordamida, xuddi Òohir Malik qissasidagi singari „ruhi chaqirib

olinib“ jonlantiriladi va majlisga chaqiriladi. Ular safida qadim

yunon faylasuflari Suqrot va Aflotun, mashhur olmon olimi

Albert Eynshteyn, o‘rta asrning qomusiy olimi Abu Rayhon

Beruniy va Abu A’lo al-Maarriy kabi atoqli zotlar bor. Bu

olimlarning ko‘p yillik tajribasidan, ilmiy kuzatishlaridan kelib

chiqqan mantiqiy xulosa shu: ilm-fan dunyosida yolg‘on, harom-

xarishlik, soxtalik bo‘lmasligi kerak! Olim hamma zamonlarda

haqiqatni ochiq-oydin, ro‘y-rost gapirishi lozim! Aks holda

ilmga, fanga xalq ishonmay qo‘yishi mumkin. Asarda

tasvirlanishicha, afsuski, olimlarning ko‘pchiligi, hatto Oliy

kengashda ishtirok etayotgan tirik va marhum mashhur

---

171

olimlarning o‘zlari ham zamon va hukmronlar taqozosi bilan

bu gunohni chetlab o‘tolmaganlar. M. Mahmud bu fikrni

o‘quvchiga tez yetadigan darajada yengil badiiy ifodalaydi.

M. Mahmudning „Saklar malikasi“ nomli tarixiy hikoyasida

qadim sug‘dlarning podshosi Omir va uning xotini malika

Isfaraning murakkab hayot yo‘lidan bir qiziqarli lavha keltiradi.

Makkor Eron shohi Kayxusrav hiyla bilan Omirni asir oladi.

Eron shohi: „Butun Sug‘d bo‘ysunganidan keyin shoh Omirning

jonini omon qoldiraman“ degan talabni qo‘yadi. Isfara sevikli

erining saklar dushmaniga do‘st, demak, o‘z xalqiga dushman

bo‘lib qolganiga chiday olmaydi. Ular jangda to‘qnashadilar. Shoh

Omir boshiga tushgan qilich zarbidan so‘zini tugatolmaydi. Bu

Isfaraning xiyonatga javobi edi.

M. Mahmud tarixiy manbalarni chuqur o‘rganadi. Qiziqarli

detallar topadi. Masalan, malikaning mehri tushgan qahramon

qiz Oqqiz, qadimiy saklarning odatiga ko‘ra, Vatanning bir necha

yovini o‘ldirgandan keyin sevgilisi Idanfarsga turmushga chiqish

huquqiga erishadi va u bilan kuch sinashadi. Òo‘y marosimida

shoh Omir taxti atrofidagi kichik taxtlarga joylashgan jangchi

ayollarning boshliqlari malikaning birinchi bo‘lib olovga meva

tashlab berishini kutishadi. Chunki qadimda sug‘dlar va xoraz-

miylar sharob ichish o‘rniga meva yoqib, uning hidiga mast

bo‘lishgan. Asarda qadimiy Xorazm qal’alari ravshan tas-

virlangan.

Odat va an’analardan tashqari, o‘sha davrning tarixiy tasviri,

qiyofasi ham M. Mahmud qalamida jonli, tiniq bo‘yoqlarda aks

etadi. Eng muhimi, tarixiy hikoyaning mantiqiy xulosasi bo‘lmish

kuchli vatanparvarlik tuyg‘usi yosh kitobxon qalbini hayajonga

keltiradi.

Yozuvchi Mahkam Mahmud „Rayhondagi zarpechak“, „Bi-

bixonim“, „Kleopatra“, „Shajarat ad-Dur“, „Rasululloh oilasi-

dagi ayollar“, „Sulton Mahmud G‘aznaviy“, „Boysung‘ur ibn

Shohrux“, „Ulug‘bek davridagi mutasavviflar“, „Orifi Maoniy“,

„Bahouddin Naqshband va So‘fiy Olloyor“, „Xusrav Dehlaviyga

javob“, „Zayniddin G‘azzoliy“, „Farididdin  Attor va Navoiy“,

„Zangi ota“, „Bobo Òohir“, „Ibn Sino va Ibn Òufayl“ kabi badiiy,

ilmiy-fantastik, tarixiy, falsafiy asarlari bilan elga tanilgan.

Mahkam Mahmudning „Abadiyat lahzalari“, „Iste’dod va ijod

falsafasi“, „Hayrat va tafakkur“, „Ahli dil“ kitoblarini xalqimiz

sevib o‘qiydi. U Arastu hakimning „Poetika“, „Katta axloq kitobi“

---

172

(„Axloqi Kabir“) asarlarini to‘liq tarjima qilgan, „Xitoba“ asari

tarjimasidan parchalar nashr etgan. V. G. Belinskiy asarlari,

N. G. Chernishevskiyning „San’atning voqelikka estetik muno-

sabatlari“, „Òanlangan pedagogik asarlari“, jahon mumtoz ada-

biyoti vakillaridan: V. Shekspir, O. Balzak, H. K. Andersen, Edgar

Po, Oskar Uayld, Stefan Sveyg, Vashington Irving, Luis Borxes,

Jubron Halil, Amin ar-Rayhoniy, I. Krachkovskiy, V. Bartold

asarlari Mahkam Mahmud va uning shogirdlari tarjimasida

nashr etilgan.

Mahkam Mahmud „Abdulxoliq G‘ijduvoniyning ma’rifat

maktabi“ ilmiy-badiiy risolasida ustoz Yusuf Hamadoniy va uning

iste’dodli shogirdlari Ahmad Yassaviy, Abdulxoliq G‘ijduvoniy

siymolari, ular yashagan davrning ilmiy, ijodiy, siyosiy-ijtimoiy

muhiti ravshan yoritilganki, bu risolaning muhim fazilatlaridan

biridir. Mualliflar aziz-avliyolar, tariqat pirlarining oltin halqalari

(Hazrat Jomiy buni „Silsilatuz-zahab“ — „Oltin shoda“ deb

ataydi) kimlar, qaysi zotlar ekanligini, ularning ruhiyati,

ma’naviy go‘zalligi va ma’rifat fidoyilari ekanligini yaxshi dalillab,

tasvir qilgan.

Eng muhimi, risola mualliflari bunday yuksak va murakkab

mavzuga doir axloqiy, tarbiyaviy, ma’naviy muammolarni jonli,

ravon, shirali tilda, erkin ohangda, ustoz Jomiy, Navoiy, Sulton

Husaynlarning mehrli munosabatlari zamirida, qiziqarli, ibratli

voqealar misolida yoritganlar.

Mahkam Mahmud o‘z asarlari bilan o‘zbek tarixiy nasri, badiiy

fantastikasi, adabiyotshunosligi rivoji, yosh avlodning axloqiy,

ma’naviy tarbiyasi yo‘lida samarali xizmat qilib kelmoqda.