Dissertatsiya ishining tarkibiy tuzilishi. Mazkur dissertatsiya ishi kirish, uch
bob, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
13
I BOB. AVTOTRANSPORT SHOVQININING SHAHAR
MUHITIGA TA’SIRI BO’YICHA O’TKAZILGAN ILMIY
TADQIQOTLAR TAHLILI
1.1. Toshkent shahri avtotransport tizimida vujudga kelgan vaziyat tahlili.
Yirik megapolis poytaxt va shaharlari hayotini jamoat transportisiz tasavvur
etish mushkul. Shu bois yurtimizda shahar transporti hukumatning doimiy e'tibori
va g'amxo'rligidadir. Ayniqsa, istiqlol yillarida mamlakatimizda shahar transporti
tizimini rivojlantirish borasida keng ko'lamli islohotlar amalga oshirildi.
Shu bilan bir qatorda, poytaxtimiz aholisi va mehmonlarining shahar yo'lovchi
transportiga bo'lgan ehtiyoji to'liq darajada ta'minlanmayotgani avtotransport
xizmatlari ko'rsatish tizimini takomillashtirish bo'yicha olib borilayotgan ishlarni
yanada jadallashtirish, xizmat ko'rsatish sifatini yuqori darajada yaxshilashni talab
qilmoqda.
Vazirlar Mahkamasi tomonidan 2017 yilning 11 martida qabul qilingan
"Toshkent shahrida yo'lovchi tashish transportini yanada rivojlantirish choralari
to'g'risida"gi qaror yuqoridagi muammo va mavjud kamchiliklarni bartaraf etish,
yo'lovchilarga yuqori sifatli, madaniyatli xizmat ko'rsatish hamda jamoat transporti
faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan fikrimizning yaqqol tasdig'idir.
Toshkent shahrida jumladan har qanday mamlakatning milliy daromadida
avtomobil yo'llarining ajralmas ulushi bor. Mamlakat milliy daromadi shu
mamlakat avtomobil holati inikosidir. Prezidentimiz I.Karimov “Mamlakat
barchamizga muqaddasdir” kitobida transport va avtomobil yo'llarining iqtisodiy
rivojidagi o'rnini bir necha bor ta'kidlab “Avtomobil yo'llari va transport mamlakat
iqtisodiyotining qon tomiri tizimidir. Ana shuni e'tiborga olib sohalar rahbarlari
katta ishlarni amalga oshirmoqlari zarur”-degan asosli fikrni o'rtaga tashlaydi.
Haqiqattan ham qachonlardir uzoq o'tmishda o'ziing ijobiy rol o'ynagan Buyuk Ipak
yo'li, karvonlarining doimo bir-biriga qarama-qarshi yuradigan yo'li – Turon
14
halqlarining tarixiy qon tomiri (arteriya) qaytadan tiklanishi kerak. Faqatgina bu
yo'l karvoni zamonaviy xalqaro talablar darajasida o'zini namoyon etishlari zarur
bo'ladi. Avtomobil vositalarining o'sib borishi shahar atrof muhitiga salbiy
oqibatlarni olib kelmoqda. Bunday holat shaharsozliqda katta ekologik
muammolarni paydo qiladi. Bugungi kunda shahar ko'chalarida avtomobillarning
tirband holatga kelib qolishi holatlari kuzatilmoqda.
Ko’cha yo’llarning rivojlanish tarixi uzoq o’tmishga borib taqaladi. Odamlar
endigina jamoa bo’lib rivojlanib va birlashgan holda ov qilishga chiqqanlarida eng
qulay va yaqin yo’llarni tanlashgan. Bundan tashqari jamoada odamlar sonining
ortishi bilan ularning oziq – ovqat, kiyim kechaklarga va boshqa narsalarga
bo’lgan talabi oshib borgan, bu esa ushbu ne’matlarni bir joydan ikkinchi joyga
yetkazib berishda alohida yo’lkalar qurishlariga majbur etgan. Har bir joy uchun
alohida ashyodan foydalangan holda yo’llar qurishgan. Masalan, balchiq joylarda
o’ziga xos to’shamalar qilishgan, tosh tashlab harakatlanishni yengillashtirishgan.
1-rasm
Qadimgi rimda yo’l qurilishi
Aloqa yo’llari sifatida odamlar keyinchalik daryolar, dengizlar, okeanlardan,
foydalana boshlashdi. Lekin quruqlikdagi yo’llar o’sha vaqtdagi odamlarning hayot
15
kechirishida asosiy elementlardan biri bo’lgan. Yo’llarga qo’yiladigan talablar asta
sekin elchilar, savdogarlar va shuningdek mexanizatsiyalashgan transportlar –
paromobil, avtomobillar paydo bo’lishi bilan ko’paya boshladi.
G’ildirak taxminan eramizdan avvalgi 4-5 yillarda kashf qilingan va bu o’sha
vaqtlar uchun katta rivojlanish hisoblangan. Shundan so’ng aravalar va boshqa
harakatlanish vositalari rivojlangan. Ishlab chiqarish ob’yektlariga xom ashyolarni
yetkazib berishni tezlashtirish maqsadida qattiq qoplamali yo’llar qurilishga talab
kuchayadi va ana shunday yo’llar intensiv qurilishi XVIII asr oxirlarida
boshlangan.
Avtotransport chiqindi gazlari tarkibida uglerod oksidining hissasi
salmoqlidir. Undan keyin azot birikmalari, uglevodorodlar va qurum miqdori
ahamiyatga ega. Ilmiy ko'zatishlardan ma'lum bo'lishicha, avtotransport chiqindi
gazlaridagi zararli moddalarning miqdori quyidagicha tashkil qilinadi:
Avtotransportdan havoga chiqayotgan uglerod oksidi 4 oy mobaynida shahar
muhitida to'liq saqlanib qoladi. Shahar magistrallarida qisqa vaqt davomida
chiqarilgan chiqindi gazlar turkumi orasida, ayniqsa uglerod oksidi salmoqli bo'lib,
uning miqdori 250-500 mg/m3. gacha etadi. Qisqa vaqtda yig'ilib qolgan bunday
kontsentratsiyali uglerod oksidi inson hayoti uchun eng havfli hisoblanadi. Shu fikr
aniqki, O'zbekiston Respublikasi etarli darajada zich avtomobil yo'llari tarmog'iga
ega. 2011 yil 1 yanvar holatiga ko'ra Respublikamizdagi yo'llarning umumiy
uzunligi 183000 km, shu jumladan, umumfoydalanuvdagi avtomobil yo'llari 42530
km ni tashkil etadi. O'zbekiston va vilotlar hududlarining transport tarmog'i bilan
16
ta'minlanish
ko'rsatgichlari
qo'yidagi
jadvalda
aks
etgan.
O'zbekiston
Respublikasida 1996 yildan boshlab xususiy sektorda avtomobil transportining soni
yildan yilga ortib bordi. Xususan oxirgi 2006-2011 yillarda bu o'sish ko'rsatgichi
yiliga o'rtacha 2%dan 38.5% ga ko'paydi. Hozirgi kunda Respublikamizda 20 ta
insonga bitta avtomobil, boshqacha qilib aytganda 3 ta oilada bitta avtomobil to'g'ri
kelmoqda. Bu fikrni asoslovchi ayni jadvalga e'tibor qaratsak, mavjud rivojlanish
ko'rsatkichlarining yil sayin avtomobillar sonining oshib borishiga amin bo'lamiz.
Mustaqillik yillarida fan va texnikaning jadal rivojlanishi avtotransport
vositalarining oshib borishiga zamin tayyorlamoqda. Bu imkoniyatlar bir
tomonlama aniq rivojlanish asosidagi qo'layliklarni yuzaga keltirayotganini
ta'kidlagan holda, ikkinchi tomondan avtotransport vositalarining kun sayin
ko'payib borishi natijasida shahar hududi atrof-muhitiga salbiy oqibatlarini keltirib
chiqarmoqda. Bu esa o'z o'rnida shaharsozlikda katta ekologik muammolarni
yuzaga kelishiga sabab bo'lmoqda. Bu kabi muammolar faqatgina Toshkent
shahrini emas, balki avtotransport vositalaridan foydalanayotgan barcha maydon va
hududlarga o'z ta'sirini o'tkazib bormoqda. Haqiqatdan ham transport harakati
shiddatining o'sishi va transport harakatining salmog'i oshib borishi natijasida
yo'llarning o'tkazuvchanlik imkoniyatlari chegaralanib qolmoqda. Ilmiy adabiyotlar
tahlili natijalariga ko'ra avtotransportlarning hozirgi kundagi holati aholini shovqin
noqulayligidan muhofaza qilishda katta ahamiyatga ega ekanligini ko'rsatadi.
Respublikamizdagi
aholi
yashaydigan
markaziy
shahar
ko'chalarida
avtotransportning o'rtacha tezligi 70 km/s dan oshmasligi aniq belgilab qo'yilgan.
Bugungi
kunda
Toshkent
shahrida
harakatlanayotgan
ming-minglab
avtoulovlarning harakatlanishi yangi-yangi imkoniyatlarini yuzaga chiqarayapti.
Insonlar ehtiyojini amalga oshiradigan bu zamonaviy texnologiyaning inson
hayotiga qo'shayotgan beminnat hizmati kishilarning avtotransportga bo'lgan
ehtiyojning yanada oshib borishiga sabab bo'lmoqda. Statistik ma'lumotlarga
qaraganda, ayni kunda Toshkent shahrida 700 ga yaqin avtomobillarni yuvish
17
shahobchalari mavjud. Ularning har birida bir vaqtning o'zida 7 tadan
avtomobillarni yuvish jarayonini amalga oshirilayotganligini hisobga olsak, 1 kun
davomida 8000 dan 10000 gacha mashinaga hizmat ko'rsatilmoqda degan xulosaga
kelishimiz mumkin. Transport vositalari (ayniqsa, shaxsiy avtomobillar soni)
keskin darajada oshib borishi, Toshkent shaharning barcha tarkibiy qismlarida,
chorrahalarida (50 dan ortiq) bozorlarda, savda markazlari, otchopar savdo
majmuasi va rastalari, madaniy-maishiy ob'ektlari va boshqa ko'pgina joylarda
tirbandlikni vujudga keltiribgina qolmay alohida maxsus maydonlarning
etishmasligi tufayli ko'cha qatnov qismining chetki palosalari to'xtab turish
joylariga aylanib qolmoqda. Hozirgi kunda Toshkent shahrida 50 dan ortiq
chorrahalarda butunlay mashina 5-10 minutgacha tirband holatlar mavjudligi sir
emas. Natijada, bu narsa shahar ko'chalarining o'tkazish qobiliyatiga salbiy ta'sir
ko'rsatib, yo'l transport hodisalarining ortishiga sabab bo'lmoqda.
Hozirgi kunda Toshkent shahrining o‘zida 2010 yil ko‘rsatgichi bo‘yicha 30
dan ortiq bo‘lsa 2015 yilda 50 dan ortiq chorrahalarda avtotrsansport vositalarining
tirband holatga kelayotgani va 5-10 minut qolib ketish holatlari mavjud. Ayniqsa,
savdo majmualarida “Otchopar”, “Chilonzor”, “Chorsu” va boshqa Supermarket
savdo majmualarida tirbandlik holatida v=10-15 km/soat tezlik bilan harakatini
yoki shaharning umumiy transport tezligi katta magistral yo‘llarimizda 70 km/soat
tezlikni tashkil qilmoqda. Bu esa shaharda qo‘shimcha harajatlarni oshiradi va
atrof-muhitni transport chiqindi gazi va shovqini bilan ifloslanishini ko‘paytirishga
qo‘shimcha yoqilg‘i sarflanishiga olib keladi.
Ya’na bir muammo inson organizmi uchun eng havfli va hatarli holatlardan
biri bu shovqindir. “Shovqinning tanobini tortib qo‘yish” – XXI asrning o‘tkir
muammolaridan biriga aylangan. Haqiqatdan ham ko‘cha shovqinining insonga
salbiy ta’sir kuchi eng yuqori o‘rinda turadi. Ishlab chiqarish va sanoat shovqini esa
keyingi o‘rinda, temir yo‘l shovqini eng oxirgi o‘rinda turadi. Fandagi fikrlarda
18
aytilishicha, shovqinning 10 dBA ga oshib borishi insonga ikki barobar salbiy ta’sir
ko‘rsatadi
2-rasm
.
Yuqorida qayd etilgan muammolarni bartaraf etish uchun O‘zbekistonda
transport vositalari havfsizligining turli konstruktiv elementlariga taalluqli normativ
xujjatlar va qonuniy dalolatnomalar ishlab chiqilgan. Bunga misol tariqasida 1958
yilda Jenevada qabul qilingan ichki transport doirasidagi BMT YEIQ (Birlashgan
Millatlar Tashkilatining Evropa Iqtisodiy Qo‘mitasi) qoidalarining talablarini aytib
o‘tish mumkin va ayni normativ xujjatlar va qonuniy dalolatnomalarga tayangan
holda faoliyat olib bormoqdamiz. Bu qoidalarda tormozlar tizimiga, boshqaruv
qurilmasiga, shinalarga, yorug‘lik va signallar tizimlariga, xavfsizlik tasmalariga,
avtomobildagi o‘rindiqlarga, odamlarning evakuatsiya qilinishini ta’minlovchi
elementlarga va o‘t o‘chirish bo‘yicha konstruktiv jihozlarga, dvigatel ishlab
chiqargan chiqindi gazlarning miqdori va tarkibiga, ichki va tashqi shovqinlar
hamda shu kabi dolzarb masalalar qayd etilgan.
Shuningdek, hozirgi paytda transport vositalarining texnik holati bo‘yicha
havfsizlik va ularni nazorat usullarini o‘zida mujassam qilgan O‘ZDSt 1058-2004
Davlat standartlari amalda qo‘llaniladi.
19
Bugungi kunga kelib Toshkent shahrida atrof-muhit holatini majmuaviy
baholash va avtotransport shovqini va chiqindi gazlarning birgalikdagi havf solish
darajasini tabaqalashga qarab shahar va transport tizimini rivojlantirishda va
ta’minlashda muhim yo‘nalishlarini aniqladi. Shuningdek shahar atrof-muhit
holatining ekologik samarali muhofaza qilish chora-tadbirlari bo‘yicha tadqiqotlar
yuzaga kelishiga zamen tayyorlanmoqda.
“Avtostrada” so’zi Italyancha so’z bo’lib u “avtomobillar uchun yo’l” degan
ma’noni anglatadi. Birinchi avtostrada 1924 - yilda Italiyaning shimoliy qismida
qurilgan va uning uzunligi 85 km ni tashkil etadi. Ushbu avtostrada Milan va
Vareza shaharlarni bo’glash uchun qurilgan. Shunday qilib avtomobil sanoatining
jadal rivojlanishi bilan bir qatorda avtomobil yo’llarini qurilishi ham rivojlana
boshladi. Ularga hozirgi kundagidek bo’ylama ko’ndalang nishabliklar, avtomobil
shinalarini yo’l bilan ishqalanish koeffitsenti va boshqa ko’rsatkichlariga
me’yorlar kiritildi.
1939 yilga kelib Italiyada 500 km ga yaqin avtomagistrallar qurilgan edi.
Germaniyada 1942 yillarga kelib avtobanlarning uzunligi 2100 km ni tashkil qilar
edi. Ikkinchi jaxon urushidan keyin esa avtomagistrallar Fransiya va Buyuk
Britaniyada ham qurila boshladi. Eng jadal yo’l qurilishi AQSHda kuzatilgan, u
yerda 1974 yilga kelib avtomagistrallarning uzunligi 70800 km dan iborat edi.
Bugungi kunda zamonaviy shaharlarda ko‘cha-yo‘l tarmog‘i shahar
transport tizimining asosini tashkil qilib, yildan-yilga ularga qo’yiladigan talablar
ortib bormoqda.
Shaharsozlikda transport tizimi alohida o‘rin tutadi. Transport tizimi shahar
aholisining aktiv hayotini ta’minlaydi va uning samaradorligini oshiradi. Aks holda
transport tizimisiz ayniqsa bugungi shahar hayotini tasavvur qilib bo‘lmaydi.
Transport va piyodalar harakatini loyihalash va uni tashkil etish - shaharning
me’moriy - loyihaviy echimida asosiy muammolardan biridir.
20
Shaharning loyihaviy tarkibida ko‘cha-yo‘l tarmog‘ini oqilona echimini topish
birlamchi masaladir.
Ko‘cha tarmog‘ining eski shakllari zamonaviy shaharsozlikka mos kelmaydi:
kichik kvartallarni chegaralagan ko‘chalarda chorrahalarning ko‘pligi, transport
oqimini o‘tkazishni kamaytiradi, qiyinlashtiradi. Markaziy tumanlarda ma’muriy-
jamoat va savdo binolarining haddan tashqari ko‘pligi katta miqdordagi aholi va
transportni u erga kelishi sabab bo‘lib, ularning harakatini tashkil etishni
qiyinlashtiradi.
Shaharda transport tizimi er osti va er usti transport inshootlaridan iborat.
Ko‘chalar shaharlarning dastlabki paydo bo‘lishi bilan shakllanib boshlagan.
Shaharda transport tizimini tashkillashtirish, shahardagi aholi zichligiga, har
1000 kishiga to‘g‘ri keladigan avtomobillar soniga, tarixan shaharning
shakllanishida ko‘cha-yo‘l tarmog‘ining qaysi sxema asosida shakllanganligiga
bog‘liqdir.
Zamonaviy shaharsozlikda transport tizimini mahbul echimini yaratish
shaharni shakllantirishda asosiy rol o‘ynaydi.
Shaharning transport infrastrukturasi, shahar tarkibi faoliyatini ta’minlovchi,
bir-biri bilan uzviy bog‘lik bo‘lgan yagona transport tizimini hosil qiluvchi tashqi
va ichki transport tizimi elementlaridan iborat bo‘ladi.
Shaharning transport infrastrukturasi quyidagilardan iboratdir:
- aholini shaharning barcha rejaviy tarkiblariga borishini va zaruriy yuklarni
tashishni ta’minlovchi ko‘cha-yo‘l tarmog‘i (KYT);
- ko‘cha-yo‘l tarmog‘idan tashqari (er osti va er usti) dagi transport tarmog‘i;
- shahar rejaviy tarkibiga bog‘langan tashqi (shaharlararo) transport;
21
- transport xo‘jaligiga xizmat qiluvchi inshootlar (transportlarni saqlash
harakat tarkibini ta’mirlash parklari va depolari, yuklarni qayta ishlash tayanchlari
yoki yuk tushirish maydonlari, energetika xo‘jaligi, vokzallar va h.k.).
Do'stlaringiz bilan baham: |